NGUYỄN MINH HIỆP, BA., MS., GĐ Thư viện ĐH Khoa học Tự Nhiên
I. TIÊU ĐỀ ĐỀ MỤC.
Tiêu đề đề mục được dịch từ Subject
Heading (Subject = Đề mục và Heading = Tiêu đề) đôi khi được gọi là Đề
mục như ta đã biết, cùng với Tác giả và Nhan đeà là những điểm
truy cập quan trọng nhất trong Hệ thống tra cứu thư viện. Tác giả và
Nhan đề được mô tả dựa vào dữ liệu có sẵn của tư liệu, trong khi đó
Tiêu đề đề mục do cán bộ biên mục xác định dựa vào nội dung tư liệu rồi
đưa vào hệ thống như một dữ liệu mới, tiến trình này được gọi là Phân tích Đề
mục hay Phân tích Chủ đề (Subject Analysis) phải được thực hiện với
nghệ thuật và kỹ thuật biên mục. Từng tư liệu được xác định đúng tiêu đề đề mục
hay hệ thống tiêu đề đề mục của một thư viện được xử lý tốt thì nội dung kho tư
liệu của thư viện đó được phản ánh một cách đầy đủ. Do đó Tiêu đề đề mục
được dùng rộng rãi trong Biên mục sách (Cataloging).
Thư viện của một quốc gia sử dụng ngôn ngữ nào thì Tiêu đề đề mục được thể hiện bằng ngôn ngữ đó. Từng quốc gia do đó thiết lập một Hệ thống Tiêu đề Đề mục bằng ngôn ngữ của riêng mình, nhưng phải tuân theo những cấu trúc và nguyên tắc thiết lập chung để dần dần tiến đến một ngôn ngữ chung "Ngôn ngữ tiêu đề đề mục = Subject Heading Language".
Một vài minh họa phô hiện thông tin trên biểu ghi
về tư liệu với Đề mục.
Thư viện ĐH Khoa học Tự Nhiên
sử dụng Tiếng Việt cho Hệ thống Tiêu đề đề mục của Thư viện mình như minh họa
trong Hình 1 - Hai Đề mục được đánh số thứ tự Ả Rập ở dòng cuối cùng của Thẻ Thư
mục.
Hình 1: Thông
tin về sách (Hệ thống Online Catalog của Thư viện ĐH Khoa học Tự
Nhiên)
Độc giả có thể nhấp chuột vào các Đề mục sau để tìm
tài liệu có nội dung tương ứng:
C++ (NGÔN
NGỮ LẬP TRÌNH MÁY TÍNH)
ĐỒ HỌA
MÁY TÍNH
Thư viện Quốc hội Hoa kỳ sử dụng Khung
Đề mục LC (Library of Congress Subject Headings) để định Tiêu đề đề mục. Ví dụ ở
Hình 2 cho ta thấy thông tin về một cuốn sách xuất bản bằng Tiếng Việt có hai Đề
mục bằng Tiếng Anh được dịch như sau:
BỘ
ĐỘI--GIÁO DỤC NGOẠI KHÓA--VIỆT NAM
VIỆT
NAM--LỰC LƯỢNG VŨ TRANG--SINH HOẠT CHÍNH TRỊ
Hình 2:
Thông tin về sách (Hệ thống Online Catalog của Thư viện Quốc hội Hoa
kỳ)
Ví dụ ở Hình 3 là một biểu ghi thư mục
một tác phẩm Tiếng Ba Lan của Thư viện Quốc gia Anh gồm 4 Tiêu đề mục bằng Tiếng
Anh. Đề mục ở đây được chọn từ Khung LCSH (Library of Congress Subject
Headings). Những đề mục được dịch như sau:
KINH TẾ
DỰ BÁO--BA LAN
BA
LAN--ĐIỀU KIỆN KINH TẾ--1990-
BA
LAN--CHÍNH SÁCH KINH TẾ--1990-
Hình 3: Thông
tin về sách (Hệ thống Online Catalog của Thư viện Quốc gia
Anh)
Hình 4 trình bày một biểu ghi thư mục
của một bài tạp chí trong Cơ sở dữ liệu CD-ROM "General Science" của
EBSCO. Bài tạp chí này được phân tích thành hai Đề mục mang nội dung khác nhau,
được dịch như sau:
Y TẾ,
CHĂM SÓC--VIỆT NAM
VIỆT
NAM--CHÍNH SÁCH KINH TẾ
+--------------------------Detailed Display - 1 of 1---------------------------+ Subject: MEDICAL care -- Vietnam; VIETNAM -- Economic policy |
Qua các minh họa trên ta thấy Tiêu đề đề mục đóng vai trò quan trọng trong việc giới thiệu nội dung của một tư liệu (sách hoặc bài tạp chí...). Tiêu đề đề mục là một trường độc lập trong một biểu ghi.
II. TỪ KHÓA
Từ khóa là từ được dùng để định vị thông tin
trong một Cơ sở dữ liệu. Thông tin có thể là một biểu ghi thư mục
(bibligographic record), bản tóm tắc (abstract), hay toàn văn (full text) mà
Từ khóa hiện diện trong đó.
Có hai loại Từ khóa:
Từ khóa tự do (Free Style Keyword) là từ nằm saün trong tư liệu hay CSDL. Từ khóa này không có riêng một trường độc lập.
Từ khóa có kiểm soát (Controlled Style Keyword) là từ được chọn lọc đưa vào CSDL. Từ khóa loại này có riêng một trường độc lập.
Khác với Tiêu đề đề mục đã có từ lâu, Từ khóa chỉ mới xuất hiện khi computer được áp dụng trong ngành Thông tin Thư viện.
Từ khóa giúp ta tìm nhanh tài liệu có chứa từ khóa đó. Nhờ các Phép toán Boolean giúp ta kết hợp nhiều nội dung tìm hay hạn chế số lượng kết quả tìm. Do đo Từ khóa được dùng để định vị và chỉ điểm (pointing) thông tin cần tìm trong CSDL. Từ khóa được dùng rộng rãi trong công tác Chỉ mục tạp chí (Indexing).
III. SO SÁNH TIÊU ĐỀ ĐỀ MỤC VỚI TỪ KHÓA.
Tiêu đề đề mục với Từ khóa tự do: Được dùng trong Biên mục sách
Tiêu đề đề mục là do Cán bộ biên mục đưa vào Cơ sở dữ liệu để phản ánh nội dung tư liệu.
Từ khóa tự do có thể là Từ khóa trong Nhan đề, Từ khóa trong Tác giaû, Từ khóa trong Đề mục.
Vài minh họa cách sử dụng Từ khóa tự do trong Hệ thống tra cứu Online Catalog. So sánh với cách sử dụng Tiêu đề đề mục.
Hình 5 và Hình 6 cho ta thấy hai cách
tìm theo Tiêu đề (Heading) và Từ khóa tự do (Keyword) trong Hệ
thống Online Catalog của Thư viện Baker, Đại học Harvard, Hoa kỳ.
Khi ta chọn BASIC SEARCH màn hình sẽ hiện ra như Hình 5 cho ta phương
thức tìm theo Tiêu đề gồm: Tiêu đề Tác giả, Tiêu đề Nhan đề, Tiêu đề Tên Tạp
chí, Tiêu đề đề mục, và Tiêu đề ký hiệu Phân loại (Xếp giá). Mỗi Tiêu đề
là một Trường trong CSDL. Ta phải gõ đầy đủ thông tin về Tiêu đề. Chẳng hạn như
đối với Tiêu đề đề mục thì ta phải gõ đầy đủ Đề mục chính, Tiểu phân mục, dấu
phân cách,v.v... Ví dụ:
VIETNAM--HISTORY--1954-1975
Nếu ta chọn KEYWORD SEARCH Màn hình như Hình 6 cho ta phương thức tìm theo Từ khóa tự do kèm theo giải thích cách tìm theo những Toán tử logic:
Màn hình như Hình 7 minh họa cách tìm Từ khóa trong Nhan đề và Từ khóa trong Đề mục trong Hệ thống Online Catalog của Thư viện Quốc gia Anh.
Nếu ta chọn Từ khóa trong Đề mục thì
vào ô hội thoại Subject (Đề mục). Ví dụ ta chọn Từ khóa economic. Những
cuốn sách có Đề mục mang Từ khóa trên được phô hiện; giã sử ta chọn cuốn sách có
biểu ghi như Hình 3 có tựa đề là "Polonia quo vadis?..." và có những Đề
mục mang Từ khóa economic như sau:
ECONOMIC
FORECASTING--POLAND
POLAND--ECONOMIC CONDITIONS--1990-
POLAND--ECONOMIC POLICY--1990-
Nếu ta chọn Từ khóa trong Nhan đề thì vào ô hội thoại Title (Nhan đề). Ví dụ ta chọn Từ khóa vietnam. Màn hình như Hình 8 phô hiện những nhan đề sách có chứa Từ khóa vietnam.
Hệ thống Online của Thư viện ĐH Simmons, Hoa kỳ như trong Hình 9 cho ta thấy độc giả có thể tìm tư liệu theo Tác giả (Author), Nhan đề (Title), Đề mục (Subject), Từ Khóa tự do (Keyword), Ký hiệu xếp giá theo số Phân loại LC, Ký hiệu xếp giá không theo số Phân loại LC, số ISSN/ISBD.
Tiêu đề đề mục được dùng để mô tả nội dung tư liệu. Danh sách Tiêu đề đề mục (Subject heading list) chẳng hạn như "Library of Congress Subject Headings" và "Sear List of Subject Headings" được dùng trong Biên mục sách và đôi khi được dùng trong Chỉ mục Tạp chí.
Từ khóa có kiểm soát tập hợp những từ phản ánh một phần nội dung tư liệu, được kiểm soát để đồng nhất. Từ khóa nói chung không chú trọng đến cấu trúc và mô tả dữ liệu. Chỉ chú trọng đến việc kết hợp để tạo nên những biểu thức tìm nhằm định vị nhanh và chỉ điểm đúng thông tin trong CSDL. Danh sách những Từ khóa có kiểm soát được gọi là Thesaurus được dùng trong Chỉ mục tạp chí.
IV. KẾT LUẬN.
Tiêu
đề đề mục và Từ khóa là bộ phận không thể thiếu trong Bộ máy tra cứu
tư liệu. Trong đó Tiêu đề đề mục là bộ phận chủ yếu nhất trong Biên mục
học (Cataloging), hiện diện trong giáo trình Khoa học Thông tin và Thư viện kể
từ khi Nghề Thư viện ra đời cách đây rất lâu và càng tỏ ra hữu hiệu trong Hệ
thống Mục lục trực tuyến (Online catalog) ngày nay. Thế màø ở nước ta Tiêu đề
đề mục vẫn chưa được đưa vào giảng dạy trong các cơ sở đào tạo ngành Thông tin
Thư viện kể cả trong Trường Đại học !. Điều này đã đưa đến hệ lụy sau:
Vì khao khát muốn thể hiện nội dung tư liệu vào trong Hệ thống tra cứu, nhiều lãnh đạo Thư viện cũng như nhiều Cán bộ biên mục tốt nghiệp ĐH Thư viện và Cán bộ Tin học cộng tác với Thư viện rất muốn đưa bản nội dung (content) của từng cuốn sách hay tạp chí vào trong Hệ thống tra cứu của Thư viện mình như là một sáng kiến hay để giới thiệu nội dung tư liệu.
Hầu hết những người làm công tác Thư viện ở nước ta và Sinh viên tốt nghiệp ĐH Thư viện đều nhầm lẫn hoặc không phân biệt được giữa Tiêu đề đề mục (subject heading) với Từ khóa (keyword).
Nhiều phần mềm quản lý thư viện đang được tung ra, nhất là ở Phía Bắc không những không đề cập đến MARC format mà cũng chẳng khai thác gì đến Tiêu đề đề mục mà chỉ nói đến Từ khóa
Sự ra đời những tài liệu nghiệp vụ "Từ khóa quy ước" và "Bộ Từ khóa" thực chất là những Thesaurus dùng trong Chỉ mục Tạp chí. Nhưng rất tiếc ở nước ta lại dùng luôn cho cả Biên mục sách.
Với mục đích chuẩn hóa để hội nhập chúng ta nên học hỏi nhiều hơn, mạnh dạn đổi mới. Trong lãnh vực biên mục (Cataloging), vấn đề thiết yếu nhất hiện nay, ngoài việc dịch Khung Phân loại Thập phân Dewey sang Tiếng Việt là:
Nghiên cứu đưa vào giảng dạy Tiêu đề đề mục (subject heading) trong các Cơ sở giảng dạy Khoa học Thông tin và Thư viện một cách đúng nghĩa Tiêu đề đề mục.
Thành lập Ban Soạn thảo để tiến đến thành lập "Danh sách Tiêu đề đề mục Tiếng Việt" theo chuẩn quốc tế.