NGUYỄN CỬU SÀ, BA., Nguyên Cán bộ Thư viện ĐH Khoa học Huế
Ta đã biết tiêu đề đề mục (subject heading) là từ hay nhóm từ ghi ở dòng đầu thẻ thư mục trong mục lục đề mục của thư viện, diễn tả ngắn gọn nội dung tư liệu để giới thiệu với độc giả. Như thế dưới mỗi tiêu đề đề mục tập hợp tất cả các tư liệu có cùng nội dung đề tài đó để độc giả tìm tư liệu theo chuyên đeà. Hệ thống tiêu đề đề mục vì thế là một công cụ tham khảo quan trọng và hữu hiệu. Khảo sát các hệ thống tiêu đề đề mục hoàn chỉnh (như của Thư viện Quốc hội Mỹ, của Sears) ta thấy các dạng cấu trúc sau đây: Danh từ, Tính từ với danh từ, Nhóm từ và câu, Tiêu đề đề mục tập hợp, Tiêu đề đề mục có tiểu phân mục.
Danh từ
Đây là
hình thức đơn giản và lý tưởng nhất vì nó vừa đơn giản vừa dễ hiểu. Thí dụ: NÔNG
NGHIỆP, GIÁO DỤC, NGHỆ THUẬT, ĐIỆN TỬ, CÁ, HOA, CHIM... Danh từ thường được mở
đầu bằng một số từ như: sự, tính, cái, con ... Trong tiêu đề đề mục người ta
lược bỏ chúng, tuy nhiên trong Việt ngữ có nhiều trường hợp không thể bỏ các từ
này vì sẽ làm lệch nghĩa nếu bỏ. Thí dụ các từ: SỰ SỐNG, CHẦT RẰN, ĐỘ SẤU...
Đối với các từ đồng
nghĩa và các từ tương đương người ta chỉ chọn một để sử dụng trong hệ thống và
sử dụng các hình thức tham chiếu cho các từ khác để đưa về tiêu đề đề mục được
chọn.
Thí dụ: SINH CẢNH HỌC xem SINH THÁI HỌC
SINH MÔI HỌC xem SINH THÁI HỌC ...
Đối với các từ đồng
âm người ta dùng các từ khác trong ngoặc đơn đính kèm để xác định nội dung.
Thí dụ: TƯƠNG ĐỐI, THUYẾT (VẬT LÝ HỌC)
TƯƠNG ĐỐI, THUYẾT (TRIẾT HỌC)
Các địa danh, tên
quốc gia dân tộc cũng là tiêu đề đề mục chính và thường có tiểu phân mục:
Thí dụ: HUẾ -- MIÊU TẢ VÀ DU LỊCH
MATXCƠVA -- DẤN SỐ
VIỆT NAM -- THƯ TỊCH
Tên người cũng có
thể là tiêu đề đề mục chính và thường có năm sinh năm chết, đôi khi có thêm chức
tước, và tiểu phân mục.
Thí dụ: NAPÔLÊÔNG I, HOÀNG
ĐẾ PHÁP, 1769-1821.
NGUYỄN DU, 1766-1820 -- THƯ TỊCH
Tính từ với danh từ
Nhiều ý niệm muốn diễn đạt cần phối hợp tính từ với danh
từ (tính từ bổ nghĩa cho một danh từ hay một danh từ được dùng như tính từ bổ
nghĩa cho một danh từ khác), trong tiêu đề đề mục cũng thế. Thí dụ: VẬT LÝ HỌC
HẠT NHẤN, TIA HỒNG NGOẠI, RONG BIỂN, CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ... Đối với những
tập hợp: "Danh từ-tính từ" này phần lớn chính tính từ làm yếu tố đặc trưng, chủ
yếu, xác định nội dung ý niệm của tập hợp: Chủ nghĩa duy vật lịch sử, Vật lý học
hạt nhân, các từ chủ đạo là: Duy vật lịch sử, Hạt nhân. Nhưng cũng có trường hợp
danh từ lại là yếu tố chủ yếu của tập hợp. Thí dụ đối với "Nghệ thuật trang
trí", "Giáo dục phổ thông" các từ chủ đạo là: Nghệ thuật, Giáo dục.
Tính đặc trưng, chủ
yếu của các từ chủ đạo (tính từ lẫn danh từ) đòi hỏi vị trí quan trọng tương
xứng cho chúng trong tiêu đề đề mục để thích ứng và lôi cuốn sự chú ý của người
đọc. Vì thế khi trình bày hình thức của tiêu đề đề mục người ta đặt các từ chủ
đạo đứng đầu để tập hợp các đề mục liên hệ theo từ chủ đạo. Do đó nếu từ chủ đạo
đứng sau thì người ta đảo nó ra trước và phân cách bằng dấu phẩy (,).
Thí
dụ: HẠT NHẤN, VẬT LÝ HỌC
DUY VẬT LỊCH SỬ, CHỦ NGHĨA
CÁ, NUÔI
Nếu từ chủ đạo đã đứng đầu tiêu đề đề mục thì không cần đảo.
Thí dụ: NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ
GIÁO DỤC PHỒ THÔNG
Vấn đề đảo trong cấu trúc của tiêu đề đề mục được khẳng định là cần thiết, nhưng mức độ thực hiện cần được bàn cãi theo từng hoàn cảnh. Việc phân tích trao đổi vấn đề này xin dành ở một phần khác khi đề cập đến việc thiết lập một hệ thống tiêu đề đề mục Việt ngữ tiêu chuẩn.
Nhóm từ và câu
Trong tiêu đề đề mục nhiều ý niệm cũng được diễn đạt bằng nhóm từ hay câu và
hình thức đảo để nêu bật phần chủ đạo cũng được sử dụng.
Thí
dụ: TÌNH YÊU TRONG THI CA
HIỆN THỰC CHỦ NGHĨA TRONG VẮN HỌC
ĐIỆN BIÊN PHỦ, TRẬN ĐÁNH NẮM 1954
Tiêu đề đề mục tập hợp
Một dạng khác của tiêu đề đề mục được cấu tạo bằng hai
danh từ kết hợp với nhau bằng liên từ "và" gọi là tiêu đề đề mục tập hợp.
Thí dụ: ĐÔ THỊ VÀ THÀNH PHỐ
TỘI ÁC VÀ TỘI PHẠM
ẮN MÒN VÀ CHẦT CHỐNG ẮN MÒN
PHỤ NỮ VÀ HÒA BÌNH
VÔ TUYẾN TRUYỀN HÌNH VÀ THIẾU NHI...
Ở đây thứ tự trước sau của các danh từ cần được chú ý. Tùy trường hợp mà định trước sau, có thể theo các nguyên tắc: lớn trước nhỏ sau, nguyên nhân trước kết quả sau, chung trước riêng sau ... Nếu ngang nhau thì theo thứ tự mẫu tự. Nhưng thật ra không thể có những quy luật nhất định thật sự chính xác cho việc định thứ tự trước sau giữa hai danh từ của tiêu đề đề mục tập hợp. Và do đó cần phải có thể tham chiếu cho thứ tự ngược lại. Thí dụ: "Thành phố và đô thị" xem ĐÔ THỊ VÀ THÀNH PHỐ.
Tiêu đề đề mục có tiểu phân mục
Tiêu đề đề mục cũng được chia nhỏ bằng tiểu phân mục cấp
1, cấp 2, cấp 3.
Thí dụ: NÔNG NGHIỆP -- THƯ TỊCH
VIỆT NAM -- LỊCH SỬ -- HẬU BÁN THẾ KỶ XX
VIỆT NAM -- NGOẠI GIAO -- LIÊN XÔ -- 1975-1980
Tiểu phân mục có nhiều loại:
Tiểu phân mục hình
thức
TOÁN HỌC -- TỪ ĐIỂN
ĐỊA CHẦT
HỌC -- BẢN ĐỒ
VIỆT NAM -- THƯ TỊCH
HÓA HỌC -- CẪM NANG
THƯƠNG MÃI
-- NIÊN GIÁM
Tiểu phân mục đặc
trưng
GIÁO DỤC -- LỊCH SỬ
SINH HỌC
-- TRIẾT LÝ VÀ LÝ THUYẾT
TOÁN HỌC -- HỌC HỎI VÀ GIẢNG DẠY
Tiểu phân mục thời
kỳ
VIỆT NAM -- LỊCH SỬ -- 1945
ĐẢNG CỘNG SẢN ĐÔNG DƯƠNG -- LỊCH SỬ -- 1931
Tiểu phân mục địa
phương
NÔNG NGHIỆP -- LIÊN XÔ
NÔNG
NGHIỆP -- LIÊN XÔ -- BIÊLÔRUTXIA
NÔNG NGHIỆP -- VIỆT NAM -- THỪA
THIÊN-HUẾ
Trong các bản danh sách tiêu đề đề mục ngoài hệ thống dọc của các tiêu đề đề mục còn có một hệ thống ngang biểu hiện mối tương quan giữa các đề mục. Những liên hệ này được thực hiện bằng những hình thức tham chiếu (chỉ chỗ) trên thẻ tham chiếu (cross reference cards). Có hai hình thức tham chiếu: tham chiếu hướng dẫn từ một đề mục sang đề mục rộng hơn và tham chiếu giữa các đề mục tương đương hay hẹp hơn. Với mạng lưới đề mục ngang dọc tinh tế này hệ thống có khả năng đón bắt những yêu cầu tham khảo chi li để rồi đưa lại trong tay độc giả những con cá tư liệu có thể không lớn nhưng chắc là hợp khẩu vị.
Bộ phiếu mục lục với Tiêu đề Đề mục được ghi bằng chữ in hoa ở
dòng đầu của phiếu môn loại