Microsoft Word - bai5.doc
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
22
T
TỪ
M
M
A
A
R
R
C
C
Đ
ĐẾ
N
N
M
M
A
A
R
R
C
C
-
-
X
X
M
M
L
L
V
V
À
À
N
N
O
O
N
N
-
-
M
M
A
A
R
R
C
C
M
M
E
E
T
T
A
A
D
D
A
A
T
T
A
A
ThS. NGUYỄN MINH HIỆP
Thư viện ĐH Khoa học Tự Nhiên, ĐHQG TP. Hồ Chí Minh
Mạng toàn cầu Internet ra đời vào thập niên 1960; cuộc bùng nổ thứ nhất về kết nối xảy ra
trong thập niên 1980; và sau khi Tim Berners Lee phát minh Web vào năm 1991, cuộc bùng nổ thứ
hai về sử dụng World Wide Web đã đưa ngành quản lý thông tin đạt đến đỉnh cao. Tại thời điểm
này, 1995, công nghệ Web (Công nghệ IP-based - Sử dụng HTTP trong việc chuyển thông tin và
HTML/XML trong việc đóng gói thông tin) hoàn toàn chi phối ngành thông tin thư viện, nhất là sau
khi thư viện số ra đời và trở nên thịnh hành khắp nơi trên thế giới. Vai trò vinh quang của MARC
trong giai đoạn đầu tin học hóa phải nhường chổ cho Web. Lần đầu tiên trong lịch sử biên mục,
người ta dùng ngôn ngữ XML. Kể từ đó Web chính là công nghệ của ngành thông tin thư
viện trong hiện tại và tương lai.
Sự ra đời của MARC
Chuẩn hóa thư viện gắn liền với
lịch sử biên mục. Tiêu chuẩn đã từng nổi
tiếng nhất trong lịch sử biên mục chính là
phiếu mục lục 3x5 inch. Phiếu mục lục
được viết bằng tay, đánh máy, và in bằng
vi tính; mô tả phiếu có thể khác nhau
nhưng kích cở phiếu đục lổ 3x5 thì đồng
nhất với nhau trên toàn thế giới. Hệ thống
mục lục phiếu tồn tại trong một thời gian
dài trong lịch sử phát triển thư viện.
Những tiêu chuẩn về mô tả như ISBD,
AACR2 thúc đẩy tiến trình chuẩn hóa
trong công tác biên mục. Hơn nữa khi các
thư viện bắt đầu nói chuyện với nhau thì
việc hợp tác biên mục được đặt ra và nảy
sinh ra việc sao chép phiếu mục lục để trao
đổi với nhau hơn là phải mỗi thư viện làm
công việc biên mục giống nhau cho cùng
một tài liệu. Như thế các thư viện cần phải
chuẩn hóa để đáp ứng nhu cầu trao đổi và
chia sẻ biểu ghi mục lục (phiếu mục lục).
Việc chia sẻ biểu ghi đòi hỏi ít nhất hai
mức độ chuẩn hóa: nội dung và hình thức
(hay là ngữ nghĩa và cú pháp). Thư viện
Quốc hội Hoa Kỳ dần dần đảm nhận việc
cung cấp bộ phiếu mục lục cho các thư
viện khắp nơi thông qua các nhà phân phối
sách.
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
23
Máy tính xuất hiện và được áp dụng
ngay vào công tác biên mục. Mục lục máy
tính đã thu hút cán bộ biên mục vì năng
suất chỉ mục tăng vọt. Cũng như những bộ
phiếu in, Thư viện Quốc hội đã tải xuống
(download) những biểu ghi lên băng từ để
phân phối – nhưng chỉ cho những thư viện
có khả năng đọc và tải lên (upload) vào hệ
thống thư viện tự động hóa của mình. Do
đó một tiêu chuẩn hình thức mới được yêu
cầu – và MARC (MAchine Readable
Cataloging) ra đời để đáp ứng yêu cầu đó.
Vài nét lịch sử của MARC
Bản chất của MARC là một dạng
thức trao đổi biểu ghi. Sự phát triển của
MARC liên quan mật thiết đến tiến trình
phát triển tự động hóa thư viện và việc cải
biên mục lục sao chép.
Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ phát
triển MARC I trong những dự án đầu tiên
trong khoảng 1965-1968, rồi hình thành
MARC II, 1968 và trở thành USMARC.
Tuy nhiên với USMARC chưa phải đã là
kết thúc. Trong khi ở Hoa Kỳ, Thư viện
Quốc hội tiếp tục chiếm lĩnh việc phân
phối biểu ghi mục lục, thì những nơi khác
nhiều cơ sở cũng tự mình hình thành
những nhà cung cấp. MARC có một tiêu
chuẩn hình thức phức tạp hơn phiếu đục lổ
3x5 inch nhiều – nó phụ thuộc nhiều hơn
vào nội dung biểu ghi và nội dung này
khác với nội dung được cung cấp từ Thư
viện Quốc gia Anh và những thư viện
khác. Do đó, Thư viện Quốc gia Anh theo
hướng dẫn của Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ
nhưng không chấp nhận MARC II cho
dịch vụ phân phối MARC của chính họ;
thay vào đó, UKMARC được phát minh
và được sử dụng vào việc sao chép biểu
ghi đối với những thư viện phụ thuộc vào
Thư viện Quốc gia Anh. Những biến thể
MARC khác được hình thành với lý do
tương tự: AUSMARC ở Úc, MAB ở Đức,
CanMARC ở Canađa, INTERMARC ở
Pháp. Những hệ thống thư viện thương
mại cung cấp những biến thể MARC theo
yêu cầu khác nhau của những quốc gia
trên thế giới.
Mặc dù những băng từ của Thư
viện Quốc hội Hoa Kỳ có thể được gởi đến
thư viện của những quốc gia khác, trong
thập niên 1970 và 1980 những quốc gia
ngoài nước Mỹ phụ thuộc vào thư viện
quốc gia và những công-xoóc-xi-um địa
phương vẫn thích dùng những tiêu chuẩn
thư tịch địa phương hơn. Do đó nhiều
MARC quốc gia tiếp tục ra đời, chẳng hạn
như NORMARC 1971 (Na Uy),
IBERMARC 1976 (Tây Ban Nha),
DANMARC 1976 (Đan Mạch),
LIBRISMARC 1976 (Thụy
Điển),
FINMARC, 1977 (Phần Lan),
MALMARC 1978 (Malaysia),
PHILMARC 1979 (Philippin),
KORMARC 1981 (Hàn Quốc),
Japan/MARC 1981 (Nhật Bản), Chinese
MARC 1982 (Đài Loan), SAMARC 1982
(Nam Phi), New Zealand MARC 1982
(Tân Tây Lan), SBN/ANAMARC 1983
(Italia), SINGMARC 1982 (Singapore),
Indian MARC 1985 (Ấn Độ), PUL MARC
1985 (Trung Quốc), INDOMARC 1990
(Indonesia), vv… Tuy nhiên, khi công
nghệ xuất bản trở nên mở rộng trên phạm
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
24
vi quốc tế, nhiều thư viện ủng hộ việc
quốc tế hóa chuẩn MARC. Do đó
UNIMARC do IFLA thành lập vào giữa
thập niên 1970 nhằm đáp ứng nhu cầu
đồng bộ hóa. Tuy nhiên UNIMARC ra đời
quá trể: USMARC đã trở nên quá vững
chắc ở Mỹ và những cơ sở dữ liệu khổng
lồ ở Mỹ có ảnh hưởng lớn đến nhiều nước
trên thế giới đều dùng USMARC. Nếu
những thư viện Hoa kỳ không chấp nhận
UNIMARC, thì các thư viện Úc, Tân Tây
Lan, Canađa, và Anh sẽ phải chấp nhận
USMARC.
Từ đầu thập niên 1990, nhiều nước
trên thế giới lần lượt từ bỏ MARC quốc
gia để chuyển sang dùng USMARC. Để
mang tính quốc tế hơn, USMARC đã phối
hợp với CanMARC của Canađa để tạo nên
MARC 21. Anh từ bỏ UKMARC chuyển
sang MARC 21. Ít lâu sau Úc từ bỏ
AUSMARC chuyển sang MARC 21. Vì
lợi ích kinh tế và nhu cầu trao đổi thông
tin với tất cả những cơ sở dữ liệu lớn trên
thế giới, tất cả những quốc gia nói tiếng
Anh và ngay cả nhiều quốc gia không nói
tiếng Anh đã chuyển từ MARC quốc gia
sang MARC 21. Trước bối cảnh đó và
trong cố gắng hội nhập với hệ thống thông
tin - thư viện thế giới hiện đại, Nga cho ra
đời RUSMARC, 1998 khá muộn màng và
lẻ loi. Hơn thế nữa, tại thời điểm đó, giá trị
của MARC đã thay đổi lớn. Nhu cầu trao
đổi thông tin không dừng lại ở chổ chỉ trao
đổi biểu ghi thư tịch mà còn dưới dạng
toàn văn, âm thanh, hình ảnh, hình ảnh
động, vv… MARC không thích hợp để
làm điều đó, một công nghệ hoàn toàn
khác hẳn đã thay thế, đó là công nghệ IP-
based với ngôn ngữ XML. Hội nghị tại
thành phố Dublin, bang Ohio, Hoa kỳ vào
năm 1995 cho ra đời chuẩn Dublin Core
đã chính thức đặt nền móng cho việc sang
trang lịch sử biên mục học – biên mục trên
nền Web và ấn định việc trao đổi dữ liệu
bằng metadata. Chuẩn Z39.50 không thích
hợp và chức năng trao đổi biểu ghi thư tịch
của MARC không còn đóng vai trò chủ
đạo.
Sau
hội nghị DCMI (Dublin Core
Metadata Initiative) đầu tiên tại Dublin, đã
có nhiều hội nghị được tổ chức trên bốn
châu lục để hoàn thiện chuẩn biên mục
Dublin Core. Mười lần hội nghị được tổ
chức tại Anh, Úc, Phần Lan, Đức, Canađa,
Nhật, Italia, và Hoa Kỳ. Tháng 9/2003 sẽ
tổ chức hội nghị tại Seattle, Hoa Kỳ và
năm 2004 sẽ tổ chức tại một quốc gia
Châu Á. Điều này đã giải quyết dứt điểm
việc chuẩn hóa trao đổi biểu ghi thư tịch
nói riêng và thông tin nói chung. Đồng
thời vai trò vinh quang của MARC cũng
âm thầm kết thúc. Chưa bao giờ ngành
thông tin thư viện trên thế giới có một
thuận lợi rất lớn để tiến đến chuẩn hóa
việc trao đổi thông tin trên phạm vi toàn
cầu như hiện nay. Cho dù đang dùng
MARC 21, UNIMARC, MARC quốc gia
hay chưa hề dùng MARC điều đó không
quan trọng đối với công nghệ mới.
Trước bối cảnh đó thật ngạc nhiên
khi tại nước ta vào năm 2002 lại một sản
phẩm MARC quốc gia ra đời đó là
VNMARC hay còn được gọi là MARC 21
Việt Nam !
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
25
MARC-XML
Chuẩn phiếu mục lục 3x5 inch và
chuẩn MARC là hai cây cổ thụ đã mang
đến những vinh quang rất lớn trong lịch sử
biên mục học thế giới. Nhưng theo quy
luật, cái mới phải thay cái cũ. Sự suy tàn
của cả hai đánh dấu hai mốc phát triển
quan trọng trong lịch sử biên mục:
• một, khi máy tính ra đời – hệ thống
mục lục máy tính và trực tuyến thay
cho hệ thống mục lục phiếu;
• hai, khi bùng nổ việc sử dụng thông
tin điện tử hay chính xác hơn khi
thư viện số ra đời – biểu ghi mục
lục được số hóa, rồi chính tài liệu
được số hóa đòi hỏi truy cập qua hệ
thống mục lục.
Sự suy tàn của những cây cổ thụ
phải theo cách của "đại thụ". Khi chuyển
từ hệ thống mục phiếu sang hệ thống mục
lục máy tính, người ta không muốn phải
dứt bỏ ngay những tủ phiếu mà ta đã dày
công tạo dựng từ năm này sang năm khác
mà viện đủ lý do để giữ lại, mặc dù nhiều
lúc tỏ ra là thừa. Ngoài ra nhiều thư viện
vẫn phải giữ lại những tủ phiếu đó một khi
chưa hồi cố hết số sách trong kho chuyển
sang tin học hóa, chẳng hạn như tại Thư
viện đại học lớn nhất nước Mỹ là Harvard
và Thư viện đại học Cambgidge của nước
Anh vẫn còn sử dụng tủ phiếu để tra cứu
những tài liệu cũ. Ngay tại Thư viện Quốc
hội Hoa kỳ cũng có một tòa đại sảnh để
chứa hàng trăm tủ phiếu mục lục để ghi
nhớ thời vinh quang của nó. Ngày nay số
phận MARC cũng tương tự như thế. Ngoại
trừ cách giải quyết khá quyết liệt của ông
khổng lồ thứ hai của nước Mỹ là Thư viện
Quốc gia Y học đã từ bỏ MARC và
chuyển hẳn hơn 10 triệu biểu ghi sang
XML từ năm 2001, những thư viện lớn
khác kể cả Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ
theo con đường nước đôi, phần lớn vì lý
do kinh phí vẫn còn sử dụng MARC cho
những biểu ghi thư tịch kèm theo
metadata. Điều này áp dụng cho tất cả các
MARC kể cả MARC 21, do đó có tên là
MARC-XML hay MARC 21-XML.
Những người theo cách này cho rằng
"Chúng ta chưa có nhu cầu từ bỏ truyền
thống biên mục phong phú của chúng ta
trong khi việc chia sẻ metadata vẫn còn
trong trứng nước, như là một phần mềm
mà thôi".
Một cách khách quan, chúng ta có
thể hình dung MARC-XML như hai cái
cổng của một ngôi nhà. Cổng MARC kèm
theo giao thức Z39.50 là cổng được sử
dụng từ trước đến giờ để trao đổi biểu ghi
thư tịch – hay nói một cách khác là thông
tin dạng thư tịch. Ngày nay yêu cầu trao
đổi thông tin không dừng lại ở dạng thư
tịch mà cao cấp hơn (hình ảnh, hình ảnh
động, âm thanh, điện tử, vv…), cổng
MARC không đảm đương được dạng cao
cấp đó, người ta phải xây một chiếc cổng
khác hiện đại hơn, đó là cổng XML có thể
trao đổi được tất cả các dạng thông tin.
Cổng XML trở thành cổng chính và dần
dần được chuẩn hóa để trở thành tiêu
chuẩn cho tất cả các ngôi nhà. Chiếc cổng
MARC trở thành cổng phụ, cũng vẫn còn
được dùng để tiếp nối việc trao đổi bên
ngoài chỉ với thông tin dạng thư tịch –
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
26
Giống như ngày xưa có hệ thống tra cứu
máy tính rồi nhưng vẫn còn giữ lại tủ
phiếu vì có người vẫn chưa quen tra cứu
máy tính thậm chí vẫn còn muốn tra cứu
trên tủ phiếu.
Chiếc cổng phụ MARC xem ra là
một vấn đề cho những ai đã dày công xây
dựng nó. Giá trị mà MARC đã mang lại
trong thời gian qua quả thật lớn đã là một
vấn đề tâm lý đè nặng khi phải quyết định
dứt bỏ nó, ngoài ra chính Thư viện Quốc
hội Hoa Kỳ cũng đang còn cưu mang
khiến những người đang dùng MARC
càng lưỡng lự.
Thế còn những thư viện chưa hề
dùng MARC như chúng ta thì sao? – Một
câu trả lời hết sức bình thường rằng chúng
ta chỉ việc xây dựng chiếc cổng chuẩn
XML và phát triển nó theo nhịp chung với
tất cả mọi người. Đó là hướng non-MARC
Metadata.
Non-MARC Metadata
MARC
được phát triển bởi thư viện
trước hết để phục vụ cho biên mục thư
viện. Mục lục trực tuyến đã có một ảnh
hưởng rất lớn đối với thư viện hơn 30 năm
qua trong việc chia sẻ biểu ghi mục lục
ngay cả khi biểu ghi được số hóa. MARC
đã đóng vai trò quan trọng trong việc tổ
chức hệ thống biên mục đồng nhất nhằm
phục vụ việc bổ sung và phát triển tư liệu.
Ngày nay tư liệu số hóa không đòi hỏi
phải theo phương thức phân phối truyền
thống trước đây – người cán bộ biên mục
không thể biên mục tài liệu điện tử theo
cách của sách, bản đồ, băng video, vv…
Vai trò quan trọng trong việc cung cấp
biểu ghi mục lục của Thư viện Quốc hội
Hoa Kỳ không còn nữa. Tài liệu để biên
mục không phải chỉ có trong thư viện mà
có thể đến từ viện bảo tàng, cơ sở lưu trữ,
trường đại học, viện nghiên cứu, cơ quan
công quyền, vv… Tất cả được đặt trên
Internet, được sử dụng rộng rãi, không
phải chỉ dành riêng cho thư viện.
Những metadata không thuộc thư
viện ngày càng gia tăng về khối lượng
hiện hữu và tiềm năng không đòi hỏi phải
dựa vào MARC. Bản thân những cơ sở
cung cấp tài nguyên thông tin trên mạng
Internet có thể tự xuất bản điện tử và cung
cấp metadata với dạng thức đơn giản hơn
MARC nhiều. Những dạng thức không
thuộc thư viện này thông dụng hơn MARC
là vì tự chúng đã là máy đọc được rồi.
Những loại hình thư viện khác nhau
đòi hỏi những dạng thức khác nhau đối với
những loại metadata khác nhau. Họ không
cần phải tiếp nhận metadata từ Thư viện
Quốc hội Hoa Kỳ, do đó không cần thiết
phải chấp nhận MARC; thật ra có một số
thư viện chẳng biết MARC là gì.
Non-MARC Metadata chính là
chọn lựa của tất cả chúng ta. Sơ đồ dưới
đây cho chúng ta thấy rõ cơ chế hoạt động
trong việc trao đổi thông tin mà MARC
chẳng đóng một vai trò gì trong hệ thống
này. Công tác biên mục được thực hiện
bởi một công cụ "chuyển đổi nội dung -
content transformer" được gọi là adapter.
Ảnh hưởng của MARC được dừng lại sau
những adapter.
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
27
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.
Chandler, Adam. Distributing non-MARC metadata: the CUGIR metadata sharing
project. Library Collections, Acquisitions, & Technical Services 26(2002) 207-217
2.
Chen, Hsueh-hua. Metadata : Resource Description for Digital Libraries. ASIA
Library News 2002 September; Vol. 5 No. 3
3.
Cover, Robin.
MARC (MAchine Readable Cataloging) and SGML/XML
.
4.
Hider, Philip. Metadata or Meta-metadata? Can We Learn from the MARC
Experience? ASIA Library News 2002 June; Vol. 5 No. 2
5.
Lam, K.T.
Moving from MARC to XML
. (Work done in Hong Kong; useful without
downloading Chinese character support).
6.
Medeiros, Norm.
Making room for MARC in a Dublin Core world
. Online 1999
Nov.
XSLT
XML
ADAPTER
CSDL
MARC
VIDEO
AUDIO
CSDL
MARC-XML
CSDL
Non-MARC
TEXT
HTML
XML
PDF
WORD
EXCEL
THÁNG 3/2003
22
T
TỪ
M
M
A
A
R
R
C
C
Đ
ĐẾ
N
N
M
M
A
A
R
R
C
C
-
-
X
X
M
M
L
L
V
V
À
À
N
N
O
O
N
N
-
-
M
M
A
A
R
R
C
C
M
M
E
E
T
T
A
A
D
D
A
A
T
T
A
A
ThS. NGUYỄN MINH HIỆP
Thư viện ĐH Khoa học Tự Nhiên, ĐHQG TP. Hồ Chí Minh
Mạng toàn cầu Internet ra đời vào thập niên 1960; cuộc bùng nổ thứ nhất về kết nối xảy ra
trong thập niên 1980; và sau khi Tim Berners Lee phát minh Web vào năm 1991, cuộc bùng nổ thứ
hai về sử dụng World Wide Web đã đưa ngành quản lý thông tin đạt đến đỉnh cao. Tại thời điểm
này, 1995, công nghệ Web (Công nghệ IP-based - Sử dụng HTTP trong việc chuyển thông tin và
HTML/XML trong việc đóng gói thông tin) hoàn toàn chi phối ngành thông tin thư viện, nhất là sau
khi thư viện số ra đời và trở nên thịnh hành khắp nơi trên thế giới. Vai trò vinh quang của MARC
trong giai đoạn đầu tin học hóa phải nhường chổ cho Web. Lần đầu tiên trong lịch sử biên mục,
người ta dùng ngôn ngữ XML. Kể từ đó Web chính là công nghệ của ngành thông tin thư
viện trong hiện tại và tương lai.
Sự ra đời của MARC
Chuẩn hóa thư viện gắn liền với
lịch sử biên mục. Tiêu chuẩn đã từng nổi
tiếng nhất trong lịch sử biên mục chính là
phiếu mục lục 3x5 inch. Phiếu mục lục
được viết bằng tay, đánh máy, và in bằng
vi tính; mô tả phiếu có thể khác nhau
nhưng kích cở phiếu đục lổ 3x5 thì đồng
nhất với nhau trên toàn thế giới. Hệ thống
mục lục phiếu tồn tại trong một thời gian
dài trong lịch sử phát triển thư viện.
Những tiêu chuẩn về mô tả như ISBD,
AACR2 thúc đẩy tiến trình chuẩn hóa
trong công tác biên mục. Hơn nữa khi các
thư viện bắt đầu nói chuyện với nhau thì
việc hợp tác biên mục được đặt ra và nảy
sinh ra việc sao chép phiếu mục lục để trao
đổi với nhau hơn là phải mỗi thư viện làm
công việc biên mục giống nhau cho cùng
một tài liệu. Như thế các thư viện cần phải
chuẩn hóa để đáp ứng nhu cầu trao đổi và
chia sẻ biểu ghi mục lục (phiếu mục lục).
Việc chia sẻ biểu ghi đòi hỏi ít nhất hai
mức độ chuẩn hóa: nội dung và hình thức
(hay là ngữ nghĩa và cú pháp). Thư viện
Quốc hội Hoa Kỳ dần dần đảm nhận việc
cung cấp bộ phiếu mục lục cho các thư
viện khắp nơi thông qua các nhà phân phối
sách.
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
23
Máy tính xuất hiện và được áp dụng
ngay vào công tác biên mục. Mục lục máy
tính đã thu hút cán bộ biên mục vì năng
suất chỉ mục tăng vọt. Cũng như những bộ
phiếu in, Thư viện Quốc hội đã tải xuống
(download) những biểu ghi lên băng từ để
phân phối – nhưng chỉ cho những thư viện
có khả năng đọc và tải lên (upload) vào hệ
thống thư viện tự động hóa của mình. Do
đó một tiêu chuẩn hình thức mới được yêu
cầu – và MARC (MAchine Readable
Cataloging) ra đời để đáp ứng yêu cầu đó.
Vài nét lịch sử của MARC
Bản chất của MARC là một dạng
thức trao đổi biểu ghi. Sự phát triển của
MARC liên quan mật thiết đến tiến trình
phát triển tự động hóa thư viện và việc cải
biên mục lục sao chép.
Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ phát
triển MARC I trong những dự án đầu tiên
trong khoảng 1965-1968, rồi hình thành
MARC II, 1968 và trở thành USMARC.
Tuy nhiên với USMARC chưa phải đã là
kết thúc. Trong khi ở Hoa Kỳ, Thư viện
Quốc hội tiếp tục chiếm lĩnh việc phân
phối biểu ghi mục lục, thì những nơi khác
nhiều cơ sở cũng tự mình hình thành
những nhà cung cấp. MARC có một tiêu
chuẩn hình thức phức tạp hơn phiếu đục lổ
3x5 inch nhiều – nó phụ thuộc nhiều hơn
vào nội dung biểu ghi và nội dung này
khác với nội dung được cung cấp từ Thư
viện Quốc gia Anh và những thư viện
khác. Do đó, Thư viện Quốc gia Anh theo
hướng dẫn của Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ
nhưng không chấp nhận MARC II cho
dịch vụ phân phối MARC của chính họ;
thay vào đó, UKMARC được phát minh
và được sử dụng vào việc sao chép biểu
ghi đối với những thư viện phụ thuộc vào
Thư viện Quốc gia Anh. Những biến thể
MARC khác được hình thành với lý do
tương tự: AUSMARC ở Úc, MAB ở Đức,
CanMARC ở Canađa, INTERMARC ở
Pháp. Những hệ thống thư viện thương
mại cung cấp những biến thể MARC theo
yêu cầu khác nhau của những quốc gia
trên thế giới.
Mặc dù những băng từ của Thư
viện Quốc hội Hoa Kỳ có thể được gởi đến
thư viện của những quốc gia khác, trong
thập niên 1970 và 1980 những quốc gia
ngoài nước Mỹ phụ thuộc vào thư viện
quốc gia và những công-xoóc-xi-um địa
phương vẫn thích dùng những tiêu chuẩn
thư tịch địa phương hơn. Do đó nhiều
MARC quốc gia tiếp tục ra đời, chẳng hạn
như NORMARC 1971 (Na Uy),
IBERMARC 1976 (Tây Ban Nha),
DANMARC 1976 (Đan Mạch),
LIBRISMARC 1976 (Thụy
Điển),
FINMARC, 1977 (Phần Lan),
MALMARC 1978 (Malaysia),
PHILMARC 1979 (Philippin),
KORMARC 1981 (Hàn Quốc),
Japan/MARC 1981 (Nhật Bản), Chinese
MARC 1982 (Đài Loan), SAMARC 1982
(Nam Phi), New Zealand MARC 1982
(Tân Tây Lan), SBN/ANAMARC 1983
(Italia), SINGMARC 1982 (Singapore),
Indian MARC 1985 (Ấn Độ), PUL MARC
1985 (Trung Quốc), INDOMARC 1990
(Indonesia), vv… Tuy nhiên, khi công
nghệ xuất bản trở nên mở rộng trên phạm
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
24
vi quốc tế, nhiều thư viện ủng hộ việc
quốc tế hóa chuẩn MARC. Do đó
UNIMARC do IFLA thành lập vào giữa
thập niên 1970 nhằm đáp ứng nhu cầu
đồng bộ hóa. Tuy nhiên UNIMARC ra đời
quá trể: USMARC đã trở nên quá vững
chắc ở Mỹ và những cơ sở dữ liệu khổng
lồ ở Mỹ có ảnh hưởng lớn đến nhiều nước
trên thế giới đều dùng USMARC. Nếu
những thư viện Hoa kỳ không chấp nhận
UNIMARC, thì các thư viện Úc, Tân Tây
Lan, Canađa, và Anh sẽ phải chấp nhận
USMARC.
Từ đầu thập niên 1990, nhiều nước
trên thế giới lần lượt từ bỏ MARC quốc
gia để chuyển sang dùng USMARC. Để
mang tính quốc tế hơn, USMARC đã phối
hợp với CanMARC của Canađa để tạo nên
MARC 21. Anh từ bỏ UKMARC chuyển
sang MARC 21. Ít lâu sau Úc từ bỏ
AUSMARC chuyển sang MARC 21. Vì
lợi ích kinh tế và nhu cầu trao đổi thông
tin với tất cả những cơ sở dữ liệu lớn trên
thế giới, tất cả những quốc gia nói tiếng
Anh và ngay cả nhiều quốc gia không nói
tiếng Anh đã chuyển từ MARC quốc gia
sang MARC 21. Trước bối cảnh đó và
trong cố gắng hội nhập với hệ thống thông
tin - thư viện thế giới hiện đại, Nga cho ra
đời RUSMARC, 1998 khá muộn màng và
lẻ loi. Hơn thế nữa, tại thời điểm đó, giá trị
của MARC đã thay đổi lớn. Nhu cầu trao
đổi thông tin không dừng lại ở chổ chỉ trao
đổi biểu ghi thư tịch mà còn dưới dạng
toàn văn, âm thanh, hình ảnh, hình ảnh
động, vv… MARC không thích hợp để
làm điều đó, một công nghệ hoàn toàn
khác hẳn đã thay thế, đó là công nghệ IP-
based với ngôn ngữ XML. Hội nghị tại
thành phố Dublin, bang Ohio, Hoa kỳ vào
năm 1995 cho ra đời chuẩn Dublin Core
đã chính thức đặt nền móng cho việc sang
trang lịch sử biên mục học – biên mục trên
nền Web và ấn định việc trao đổi dữ liệu
bằng metadata. Chuẩn Z39.50 không thích
hợp và chức năng trao đổi biểu ghi thư tịch
của MARC không còn đóng vai trò chủ
đạo.
Sau
hội nghị DCMI (Dublin Core
Metadata Initiative) đầu tiên tại Dublin, đã
có nhiều hội nghị được tổ chức trên bốn
châu lục để hoàn thiện chuẩn biên mục
Dublin Core. Mười lần hội nghị được tổ
chức tại Anh, Úc, Phần Lan, Đức, Canađa,
Nhật, Italia, và Hoa Kỳ. Tháng 9/2003 sẽ
tổ chức hội nghị tại Seattle, Hoa Kỳ và
năm 2004 sẽ tổ chức tại một quốc gia
Châu Á. Điều này đã giải quyết dứt điểm
việc chuẩn hóa trao đổi biểu ghi thư tịch
nói riêng và thông tin nói chung. Đồng
thời vai trò vinh quang của MARC cũng
âm thầm kết thúc. Chưa bao giờ ngành
thông tin thư viện trên thế giới có một
thuận lợi rất lớn để tiến đến chuẩn hóa
việc trao đổi thông tin trên phạm vi toàn
cầu như hiện nay. Cho dù đang dùng
MARC 21, UNIMARC, MARC quốc gia
hay chưa hề dùng MARC điều đó không
quan trọng đối với công nghệ mới.
Trước bối cảnh đó thật ngạc nhiên
khi tại nước ta vào năm 2002 lại một sản
phẩm MARC quốc gia ra đời đó là
VNMARC hay còn được gọi là MARC 21
Việt Nam !
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
25
MARC-XML
Chuẩn phiếu mục lục 3x5 inch và
chuẩn MARC là hai cây cổ thụ đã mang
đến những vinh quang rất lớn trong lịch sử
biên mục học thế giới. Nhưng theo quy
luật, cái mới phải thay cái cũ. Sự suy tàn
của cả hai đánh dấu hai mốc phát triển
quan trọng trong lịch sử biên mục:
• một, khi máy tính ra đời – hệ thống
mục lục máy tính và trực tuyến thay
cho hệ thống mục lục phiếu;
• hai, khi bùng nổ việc sử dụng thông
tin điện tử hay chính xác hơn khi
thư viện số ra đời – biểu ghi mục
lục được số hóa, rồi chính tài liệu
được số hóa đòi hỏi truy cập qua hệ
thống mục lục.
Sự suy tàn của những cây cổ thụ
phải theo cách của "đại thụ". Khi chuyển
từ hệ thống mục phiếu sang hệ thống mục
lục máy tính, người ta không muốn phải
dứt bỏ ngay những tủ phiếu mà ta đã dày
công tạo dựng từ năm này sang năm khác
mà viện đủ lý do để giữ lại, mặc dù nhiều
lúc tỏ ra là thừa. Ngoài ra nhiều thư viện
vẫn phải giữ lại những tủ phiếu đó một khi
chưa hồi cố hết số sách trong kho chuyển
sang tin học hóa, chẳng hạn như tại Thư
viện đại học lớn nhất nước Mỹ là Harvard
và Thư viện đại học Cambgidge của nước
Anh vẫn còn sử dụng tủ phiếu để tra cứu
những tài liệu cũ. Ngay tại Thư viện Quốc
hội Hoa kỳ cũng có một tòa đại sảnh để
chứa hàng trăm tủ phiếu mục lục để ghi
nhớ thời vinh quang của nó. Ngày nay số
phận MARC cũng tương tự như thế. Ngoại
trừ cách giải quyết khá quyết liệt của ông
khổng lồ thứ hai của nước Mỹ là Thư viện
Quốc gia Y học đã từ bỏ MARC và
chuyển hẳn hơn 10 triệu biểu ghi sang
XML từ năm 2001, những thư viện lớn
khác kể cả Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ
theo con đường nước đôi, phần lớn vì lý
do kinh phí vẫn còn sử dụng MARC cho
những biểu ghi thư tịch kèm theo
metadata. Điều này áp dụng cho tất cả các
MARC kể cả MARC 21, do đó có tên là
MARC-XML hay MARC 21-XML.
Những người theo cách này cho rằng
"Chúng ta chưa có nhu cầu từ bỏ truyền
thống biên mục phong phú của chúng ta
trong khi việc chia sẻ metadata vẫn còn
trong trứng nước, như là một phần mềm
mà thôi".
Một cách khách quan, chúng ta có
thể hình dung MARC-XML như hai cái
cổng của một ngôi nhà. Cổng MARC kèm
theo giao thức Z39.50 là cổng được sử
dụng từ trước đến giờ để trao đổi biểu ghi
thư tịch – hay nói một cách khác là thông
tin dạng thư tịch. Ngày nay yêu cầu trao
đổi thông tin không dừng lại ở dạng thư
tịch mà cao cấp hơn (hình ảnh, hình ảnh
động, âm thanh, điện tử, vv…), cổng
MARC không đảm đương được dạng cao
cấp đó, người ta phải xây một chiếc cổng
khác hiện đại hơn, đó là cổng XML có thể
trao đổi được tất cả các dạng thông tin.
Cổng XML trở thành cổng chính và dần
dần được chuẩn hóa để trở thành tiêu
chuẩn cho tất cả các ngôi nhà. Chiếc cổng
MARC trở thành cổng phụ, cũng vẫn còn
được dùng để tiếp nối việc trao đổi bên
ngoài chỉ với thông tin dạng thư tịch –
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
26
Giống như ngày xưa có hệ thống tra cứu
máy tính rồi nhưng vẫn còn giữ lại tủ
phiếu vì có người vẫn chưa quen tra cứu
máy tính thậm chí vẫn còn muốn tra cứu
trên tủ phiếu.
Chiếc cổng phụ MARC xem ra là
một vấn đề cho những ai đã dày công xây
dựng nó. Giá trị mà MARC đã mang lại
trong thời gian qua quả thật lớn đã là một
vấn đề tâm lý đè nặng khi phải quyết định
dứt bỏ nó, ngoài ra chính Thư viện Quốc
hội Hoa Kỳ cũng đang còn cưu mang
khiến những người đang dùng MARC
càng lưỡng lự.
Thế còn những thư viện chưa hề
dùng MARC như chúng ta thì sao? – Một
câu trả lời hết sức bình thường rằng chúng
ta chỉ việc xây dựng chiếc cổng chuẩn
XML và phát triển nó theo nhịp chung với
tất cả mọi người. Đó là hướng non-MARC
Metadata.
Non-MARC Metadata
MARC
được phát triển bởi thư viện
trước hết để phục vụ cho biên mục thư
viện. Mục lục trực tuyến đã có một ảnh
hưởng rất lớn đối với thư viện hơn 30 năm
qua trong việc chia sẻ biểu ghi mục lục
ngay cả khi biểu ghi được số hóa. MARC
đã đóng vai trò quan trọng trong việc tổ
chức hệ thống biên mục đồng nhất nhằm
phục vụ việc bổ sung và phát triển tư liệu.
Ngày nay tư liệu số hóa không đòi hỏi
phải theo phương thức phân phối truyền
thống trước đây – người cán bộ biên mục
không thể biên mục tài liệu điện tử theo
cách của sách, bản đồ, băng video, vv…
Vai trò quan trọng trong việc cung cấp
biểu ghi mục lục của Thư viện Quốc hội
Hoa Kỳ không còn nữa. Tài liệu để biên
mục không phải chỉ có trong thư viện mà
có thể đến từ viện bảo tàng, cơ sở lưu trữ,
trường đại học, viện nghiên cứu, cơ quan
công quyền, vv… Tất cả được đặt trên
Internet, được sử dụng rộng rãi, không
phải chỉ dành riêng cho thư viện.
Những metadata không thuộc thư
viện ngày càng gia tăng về khối lượng
hiện hữu và tiềm năng không đòi hỏi phải
dựa vào MARC. Bản thân những cơ sở
cung cấp tài nguyên thông tin trên mạng
Internet có thể tự xuất bản điện tử và cung
cấp metadata với dạng thức đơn giản hơn
MARC nhiều. Những dạng thức không
thuộc thư viện này thông dụng hơn MARC
là vì tự chúng đã là máy đọc được rồi.
Những loại hình thư viện khác nhau
đòi hỏi những dạng thức khác nhau đối với
những loại metadata khác nhau. Họ không
cần phải tiếp nhận metadata từ Thư viện
Quốc hội Hoa Kỳ, do đó không cần thiết
phải chấp nhận MARC; thật ra có một số
thư viện chẳng biết MARC là gì.
Non-MARC Metadata chính là
chọn lựa của tất cả chúng ta. Sơ đồ dưới
đây cho chúng ta thấy rõ cơ chế hoạt động
trong việc trao đổi thông tin mà MARC
chẳng đóng một vai trò gì trong hệ thống
này. Công tác biên mục được thực hiện
bởi một công cụ "chuyển đổi nội dung -
content transformer" được gọi là adapter.
Ảnh hưởng của MARC được dừng lại sau
những adapter.
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
27
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.
Chandler, Adam. Distributing non-MARC metadata: the CUGIR metadata sharing
project. Library Collections, Acquisitions, & Technical Services 26(2002) 207-217
2.
Chen, Hsueh-hua. Metadata : Resource Description for Digital Libraries. ASIA
Library News 2002 September; Vol. 5 No. 3
3.
Cover, Robin.
MARC (MAchine Readable Cataloging) and SGML/XML
.
4.
Hider, Philip. Metadata or Meta-metadata? Can We Learn from the MARC
Experience? ASIA Library News 2002 June; Vol. 5 No. 2
5.
Lam, K.T.
Moving from MARC to XML
. (Work done in Hong Kong; useful without
downloading Chinese character support).
6.
Medeiros, Norm.
Making room for MARC in a Dublin Core world
. Online 1999
Nov.
XSLT
XML
ADAPTER
CSDL
MARC
VIDEO
AUDIO
CSDL
MARC-XML
CSDL
Non-MARC
TEXT
HTML
XML
WORD
EXCEL