Microsoft Word - bai4.doc
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
15
M
M
Ô
Ô
T
T
Ả
Ả
V
V
À
À
S
S
Ử
Ử
D
D
Ụ
Ụ
N
N
G
G
T
T
À
À
I
I
N
N
G
G
U
U
Y
Y
Ê
Ê
N
N
T
T
R
R
O
O
N
N
G
G
C
C
H
H
I
I
Ế
Ế
N
N
L
L
Ư
Ư
Ợ
Ợ
C
C
P
P
H
H
Á
Á
T
T
T
T
R
R
I
I
Ể
Ể
N
N
T
T
H
H
Ư
Ư
V
V
I
I
Ệ
Ệ
N
N
ThS. ĐOÀN H
Ồ
NG NGHĨA
Integrated e-Solutions Ltd.
“… Có lẽ khó có thể thấy được kết quả lớn khi chúng ta đang ở trong cơn lốc
xoáy của sự thay đổi. Nhược điểm thường có của các nhà khoa học và chuyên
gia công nghệ là không hiểu được hệ quả của các phát minh của chính mình khi
đang trong trạng thái say mê của các khám phá và cải tiến. Đã từ lâu chúng ta
bị cuốn hút do lòng khát khao muốn thấu hiểu mọi việc mà không dừng lại để
nhận ra rằng sự tiến triển đến những công nghệ mới hơn và hùng mạnh hơn
cũng có thể sống cuộc sống riêng của nó…”
Bill Joy – Tác giả của vi ( Trình soạn thảo văn bản trong hệ điều hành UNIX )
ền tảng chính của sự phát triển
vượt bậc của loài người là dựa
trên sự kế thừa và phát triển liên
tục của tri thức. Trong quá trình phát
triển này, thư viện là nguồn lưu trữ và
cung cấp chính. Sự thành công của châu
Âu già nua từ thời trung cổ, ngoài việc
tích lũy tư bản còn dựa trên hệ thống đại
học lâu đời với các thư viện khổng lồ.
Trong những năm gần đây, sự ra đời của
máy vi tính và ngành công nghệ thông
tin đóng vai trò không nhỏ trong việc
phổ biến tri thức, nhất là từ khi Internet
được sử dụng rộng rãi. Hệ thống thư viện
ngày càng phát triển, hiện đại từng bước
từ việc sử dụng phiếu mục lục đến tra
cứu biểu ghi qua máy vi tính và đến nay
đã có những thư viện số hoàn hảo. Xây
dựng chuẩn cho việc mô tả và sử dụng
tài nguyên của từng thư viện và việc tích
hợp thông tin giữa các thư viện và các hệ
thống truy cập và lưu trữ khác, đặc biệt
là Internet, trở nên một vấn đề rất đáng
quan tâm. Bài viết ngắn này xin đóng
góp một số ý kiến trong việc sử dụng các
chuẩn mô tả và trao đổi thông tin bên
trong và ngoài thư viện.
Hệ thống mục lục (catalogue) là
công cụ cơ bản để sử dụng thư viện có
hiệu quả. Hệ thống mục lục đóng vai trò
vô cùng quan trọng trong việc tìm kiếm,
tra cứu sách báo, tạp chí tại các thư viện.
Phát triển từ xa xưa, được cải tiến nhiều
lần bao gồm các phiếu dùng để tra cứu,
phân loại theo các lĩnh vực chuyên môn
với các hình thức viết ngắn, viết tắt và
các chỉ dẫn tham khảo (cross-reference),
các phiếu mục lục trở nên công cụ hữu
ích và chuẩn mực trong việc quản lý và
sử dụng thư viện.
Kỷ nguyên thông tin (Information
Age) cung cấp những công cụ tuyệt vời
làm thay đổi hẳn việc sử dụng và quản lý
thư viện. Thay cho một chiếc phiếu mục
lục 40mmx80mm là vài trăm byte, thay
cho những tủ phiếu tra cứu khổng lồ là
một hệ thống máy tính gọn nhẹ. Chỉ
bằng một số thao tác đơn giản, người đọc
có thể tìm thấy ngay tư liệu cần có. Tìm
kiếm chỉ theo đề mục và chỉ dẫn tham
khảo được mở rộng với việc tìm kiếm
theo các từ khoá trong tựa đề và nội
dung. Phiếu mục lục thư viện, nay trở
thành biểu ghi (record), có thể nối kết
N
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
16
(link) với các thông tin khác, mô tả đầy
đủ hơn về tài nguyên (resource) của thư
viện. Từ chiếc phiếu mục lục tra cứu
thông thường, hệ thống chuẩn Machine
Readable Cataloging (MARC) do Thư
Viện Quốc Hội Hoa Kỳ (TVQHHK) tạo
nên trong những năm 1960 là một bước
tiến lớn, mở rộng khả năng quản lý và sử
dụng thư viện lên hàng chục triệu biểu
ghi.
ừ một hệ thống cũng nhằm trao
đổi thông tin qua thư tín điện tử
(email), khai thác tài nguyên có
sẵn qua các chuẩn truy cập và trao đổi
thông tin dạng tập tin (file) – FTP,
Gopher, email, HTTP, World Wide Web
– Internet, do các nhà vật lý Trung Tâm
Nghiên Cứu Năng Lượng Nguyên Tử
Châu Âu (CERN) tạo ra một hướng đi
hoàn toàn khác. Sự khác biệt của hai hệ
thống chính là tính mở (openness) trong
việc trao đổi (exchange) và lưu trữ
(storage) tài nguyên. Thư viện điện tử
tập trung vào việc chuẩn hoá dạng lưu
trữ (storage format) thông tin, tạo ra
phương cách duy nhất nhưng thống nhất
để truy cập thông tin (information
access); trong khi Internet lại chú trọng
về tính tương thích và đồng bộ trong trao
đổi thông tin và cho phép dạng lưu trữ
thông tin mang tính cục bộ.
Tiến trình phát triển của hai hệ
thống đều hướng đến việc kết nối với các
hệ thống bên ngoài phục vụ việc truy cập
của các đối tượng khác và khai thác tài
nguyên từ các hệ thống khác. Do chính
mục đích chung này nên sự phát triển
của mỗi bên đều chú trọng vào việc khắc
phục điểm yếu đang có. Các chuyên gia
W3C (
www.w3.org
) đưa ra các chuẩn
đóng gói dữ liệu (content encapsulation)
để chuẩn hoá dạng thông tin khi chuyển
đổi: SGML, HTML, XML, … Trong khi
đó, các thư viện cải tiến các chuẩn
MARC đang có, sử dụng XML và mở
rộng các máy chủ để cung cấp và chuyển
giao thông tin theo các chuẩn nghi thức
trao đổi (protocol) của Intenet mà HTTP
là một ví dụ.
Sự hội tụ (convergence) tưởng
chừng như đơn giản và tất yếu này, lại
chính là đề tài của sự tranh cãi giữa các
chuyên gia lĩnh vực thư viện và công
nghệ thông tin. Một trong những nguyên
nhân cơ bản chính là MARC, chuẩn mô
tả tài nguyên thư viện.
Lý do thứ nhất chính là số lượng
nguồn thông tin thư viện cung cấp. Theo
suy nghĩ trước đây, thư viện cung cấp
thông tin từ một nguồn duy nhất. suy
nghĩ này hiện nay đang thay đổi dần theo
xu hướng khai thác thông tin từ nhiều
nguồn khác nhau. Việc lan toả của World
Wide Web ngày càng thúc đẩy xu hướng
này mạnh mẽ hơn. Có một số thư viện sử
dụng song song nguồn tài nguyên dưới
dạng MARC và các tài nguyên mới dựa
theo chuẩn XML, việc này dẫn đến chi
phí đầu tư thay đổi và vận hành lớn,
đồng thời làm cho người sử dụng rất
lúng túng.
Lý do thứ hai là việc thấu hiểu
MARC đòi hỏi các thủ thư mất nhiều
năm liên tục tìm hiểu và sử dụng. Việc
đào tạo về MARC tại các trường đào tạo
thủ thư chỉ cung cấp khái niệm bề mặt.
T
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
17
Ngoài ra việc đào tạo thủ thư còn thiếu
đào tạo hoặc cập nhật kiến thức về công
nghệ thông tin cũng dẫn đến hạn chế khả
năng và tâm lý triển khai công nghệ
thông tin mới thay cho công nghệ đang
có. Chính tâm lý này cũng là yếu tố cơ
bản tại sao một số thư viện sẵn sàng hơn
trong việc triển khai ngay hệ thống dựa
trên công nghệ cũ.
Lý do thứ ba là việc đầu tư vào
các thư viện. Các công ty phần mềm
danh tiếng trong lĩnh vực thư viện sẵn
sàng vận động (lobby) để bán các phần
mềm dựa trên các công nghệ cũ hoặc xây
dựng thêm để tương thích với các công
nghệ mới nhưng hoàn toàn theo công
nghệ mới để tiết kiệm chi phí. Xây dựng
thư viện theo kỹ thuật mới rất tốn kém và
theo suy nghĩ hiện nay, thư viện vẫn
không phải là bộ phận kinh doanh tạo ra
thu nhập cho đơn vị, nên không thể được
đầu tư theo nhu cầu.
Lý do thứ tư và cũng là lý do kỹ
thuật chính: MARC được thiết kế quá
chuyên dụng cho một mục đính duy
nhất.
Ref:
http://elane.stanford.edu/laneauth/kcs-access2002/img4.html
Biểu ghi ví dụ trên cho thấy các
dữ liệu trong MARC được mô tả rất gọn
(compact), tối ưu (chỉ sử dụng đúng số
lượng byte cần thiết) và chính xác (mỗi
số chỉ mã trường đều có ý nghĩa riêng và
cụ thể). Nhưng chính những tính năng
này lại là các điểm yếu của MARC. Các
trường quản lý (control fields) chứa các
thông tin tĩnh và súc tích nhưng không
thể thay đổi khi cần giải quyết các vấn đề
phát sịnh ví dụ như Y2K, các biểu mẫu
con, giá trị của trường quản lý khi dạng
biểu mẫu thay đổi … Việc sử dụng dữ
liệu theo phương pháp này là hoàn hảo
nếu như hệ thống chỉ có một dạng cơ sở
dữ liệu và duy nhất một chương trình
truy cập, quản lý và cập nhật. Việc sử
dụng lại, kết nối mới đòi hỏi các nhà kết
nối, chuyên gia thiết kế lập trình, các thủ
thư quản trị tốn nhiều thời gian và công
sức. Sự tối ưu quá mức do cải tiến nhiều
lần của MARC dẫn đến việc định nghĩa
hàng loạt các giá trị và trường ít khi sử
dụng (festschrift), giá trị trường sử dụng
khác nhau khi ứng dụng (LC subject
headings versus gazetteers) và việc truy
cập dữ liệu ngày càng khó khăn (hiện
nay có hơn 800 trường).
Sự mâu thuẫn trong tổ chức của
MARC có thể thấy qua việc sử dụng các
giá trị khác nhau cho cùng một ý nghĩa
(geographic code versus place of
publication code), các dữ liệu chứa tại
các vị trí tương tự lại có dạng (format)
khác nhau (date), các dữ liệu giống nhau
lại lặp lại nhiều lần tại các vị trí khác
nhau trong biểu ghi.
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
18
Ngôi nhà MARC được trùng tu
quá nhiều lần dẫn đến tính mâu thuẫn
trong tổ chức.
Dữ liệu tối (dark data) chính là
khái niệm để mô tả dữ liệu trong một cơ
sở dữ liệu mà chỉ có thể truy cập được
qua một giao diện duy nhất. Các hệ
thống truy cập và trao đổi thông tin,
trong đó có thư viện, hiện nay bao gồm
ba phần chính:
1. Phương thức lưu trữ tài nguyên
2. Chuẩn mô tả khi truy cập và trao đổi
3. Chuẩn nghi thức trao đổi tài nguyên
Các hệ thống thư viện được thiết
kế sử dụng MARC hầu như không phân
cấp độc lập cho ba phần này, đó là lý do
tại sao khó đưa một nguồn tài nguyên
thông tin mới vào (vì phương thức lưu
trữ tài nguyên không tương thích) hoặc
không thể khai thác được (vì không theo
chuẩn mô tả nào), hoặc không thể nối kết
với hệ thống bên ngoài nào khác (vì
không theo chuẩn nghi thức trao đổi tài
nguyên nào). Do đó việc mở rộng thư
viện về nguồn tài nguyên hay kết nối đều
gặp những khó khăn lớn, hầu như đều
phải thiết kế lại và nhập lại toàn bộ dữ
liệu hoặc phải tạo mới các công cụ
chuyển đổi dữ liệu mà hầu hết đều không
thể sử dụng trực tuyến (online).
Đây chính là lý do tại sao MARC
chỉ trở thành chuẩn dữ liệu của cộng
đồng thư viện trong khi đó HTML và
người em sinh sau XML lại trở thành
công cụ chung hiện nay cho toàn bộ
những người sử dụng ứng dụng của công
nghệ thông tin hiện đại.
XML mang tính tổ chức chặt chẽ,
mỗi văn bản XML đều phải tuân theo các
cấu trúc vật lý và logic chính xác. Về
mặt logic, XML chứa các phần tử
(element) với hệ thống phân cấp
(hierarchy) rõ ràng. Ví dụ sau mô tả hệ
thống phân cấp trong một văn bản XML.
Ref:
http://xmlmarc.stanford.edu/LJ/
Tuy vậy, tính mềm dẻo
(flexibility) của XML lại được thể hiện
qua chính cấu trúc của nó và cho phép
định nghĩa các phần tử dễ dàng và phong
phú. Ví dụ sau mô tả việc định nghĩa
phần tử với các phần tử con (sub-
element) và các thuộc tính (attribute).
Ref:
http://xmlmarc.stanford.edu/LJ/
Có nhiều ví dụ cho thấy các cộng
đồng khoa học từng bước phát triển ngôn
ngữ mô tả của mình dựa trên XML.
MathML chính là ngôn ngữ
lưu trữ công thức trên văn
bản của các nhà toán học,
phát triển dựa trên XML.
sin
2
x
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
19
Chemistry
Markup Language
(CML) dùng để
mô tả các công
thức hoá học.
Wireless Markup
Language (WML)
sử dụng để mô tả
trên điện thoại di
động.
Ví dụ sau mô tả một phương thức
sử dụng XML để định nghĩa “tác giả”
với các thông tin phụ nhưng rất hữu ích.
Ref:
http://xmlmarc.stanford.edu/LJ/
hính vì những lý do trên các giải
pháp hiện nay được sử dụng khi
thiết kế chuẩn dữ liệu metadata
cho thư viện có thể chia thành ba nhóm:
• Giải pháp 1: Biên dịch MARC
trực tiếp sang XML (MARC
XML)
• Giải pháp 2: Tạo mới sử dụng các
nguyên tắc của AACR2R (Dublin
Core)
• Giải pháp 3: Tạo mới hoàn toàn
sử dụng những ưu điểm của XML
(MODS)
Ví dụ điển hình nhất của giải pháp 1
là giản đồ (schema) MARC XML của
TVQHHK. Giản đồ này thực chất là
việc chuyển đổi theo ánh xạ 1-1 giữa các
trường của MARC vào các phần tử
XML. Bằng phương pháp này, việc trao
đổi dữ liệu đã dựa trên chuẩn đóng gói
XML (yếu tố thứ hai của hệ thống thư
viện) và có thể trao đổi dễ dàng hơn với
các hệ thống, tuy nhiên đây là một giải
pháp nhiều hạn chế.
Nguyên nhân chính là thay vì dạng
nội dung biểu ghi tuy đã là XML nhưng
dạng nội dung của từng trường vẫn
không thay đổi. Vì thế việc giải nghĩa
(interpretation) các trường dù đã đơn
giản hoá (các trường định nghĩa chiều
dài không còn là yếu tố quan trọng).
Nguyên nhân thứ hai là việc khai thác
truy cập dữ liệu trực tiếp (yếu tố thứ nhất
của hệ thống) vẫn không có gì thay đổi
và vì vậy toàn bộ thông tin vẫn truy cập
qua kênh sẵn có. Điều này dẫn đến nhu
cầu xây dựng các giao diện với hệ đã có
thay vì trực tiếp vào cơ sở dữ liệu, nhưng
nhiều hệ thống đang vận hành lại không
cho phép xây dựng những giao diện mở
này. Việc chuyển đổi này có hạn chế
chính vì chưa sử dụng được hết các ưu
điểm chính của XML. Tuy vậy, đây là
một giải pháp từng phần (partial) đóng
góp phương thức chuyển đổi dữ liệu giữa
các thư viện đang tồn tại có thể kết nối
với nhau. Ngoài ra, ứng dụng của giải
pháp này mang lại tính tương thích một
cách dễ dàng giữa MARC và MARC
C
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
20
XML. Lợi điểm khác là sự tiết kiệm
trong chi phí đào tạo lại cho các thủ thư.
Các giải pháp thuộc nhóm 2 đều dựa
trên chuẩn biên mục Anh - Mỹ AACR2R
(Anglo-American Cataloging Rules, 2
nd
Revision ). Các giải pháp này đa phần
nhằm vào việc tạo ra các tập hợp dữ liệu
dùng cho việc định nghĩa các biểu ghi
thư tịch (bibliographic record). Mục đích
chính là định nghĩa những thành phần
thông tin cơ bản (basic information
units) của thư viên. Đại diện cho nhóm
này là Dublin Core và Metadata Object
Description Schema (MODS). Với tính
mở cao, nguyên tắc đơn và đã được
chuẩn hoá tích hợp với XML, HTML,
đây là một trong các giải pháp nhằm mục
đích tích hợp các cơ sở dữ liệu MARC
và XML với tính trừu tượng cao hơn, và
độ tích hợp rộng và sâu hơn đối với các
công cụ hệ thống trong công nghệ thông
tin. Nguyên nhân chính là việc thay thế
định nghĩa trường từ giá trị số sang tên
gọi, việc đóng gói cấu trúc trên thế mạnh
của XML, đơn giản và dễ hiểu (Dublin
Core), đồng thời dùng được các công cụ
sẵn có thực hiện việc trao đổi thông tin
giữa các thư viện đang dùng MARC với
các thư viện hiện đại hoàn hoàn không
sử dụng MARC (non-MARC).
Resource Description Framework
(RDF) là ngôn ngữ metadata mới, phát
triển trên XML, mở ra một hướng giải
pháp tạo mới hoàn toàn cấu trúc thông
tin thư viện theo những nghiên cứu biên
mục mới nhất. Hai ví dụ tiêu biểu của
giải pháp nhóm 3 là Functional
Requirement for Bibliographic Records
(FRBR) và XML Organic Bibliographic
Information Schema (XORBIS).
Với những khái niệm mới, mang
tính tổng quát, đặc trưng và xây dựng
trên nền công nghệ hiện đại trong vòng
vài năm trở lại, các giải pháp này về cơ
bản đã giải quyết những vấn đề đặt ra để
tạo mới hoàn toàn thư viện hiện đại và
kết nối với các kho tài nguyên trên
Internet. Yếu tố chính của các giải pháp
này là:
• Các cấu trúc dữ liệu độc lập, tách
rời (modular) và đơn giản đến
mức tối thiểu
• Nhấn mạnh tính truy cập (access)
cao hơn là mô tả (description)
• Ép cách tham khảo các phần tử
mục từ (entry element) theo
phương pháp nhất quán
• Sử dụng các cơ sở dữ liệu có thể
xác nhận (validate) giá trị cho
phép của dữ liệu
Trên đây là một số suy nghĩ tổng hợp
dựa trên các tư liệu tổng hợp trong và
ngoài nước. Trong tình trạng hiện nay
các thư viện Việt Nam ta hầu như chưa
có những đầu tư rất lớn như các thư viện
nước ngoài và hầu như chưa thống nhất
về các chuẩn truy cập, mô tả và trao đổi
thông tin. Thiết nghĩ trong việc hiện đại
hoá hệ thống thư viện, nên tạo ra những
hướng đi và sử dụng giải pháp công nghệ
hiện đại và hữu hiệu, tránh việc chuẩn
hoá hay Việt hoá những công nghệ đã lỗi
thời như MARC, tiết kiệm thời gian và
chi phí, thực sự đi tắt đón đầu nhằm đạt
được mục tiêu hiện đại hoá và tri thức
hoá xã hội đạt đến tầm khu vực và thế
giới.
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
21
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Using Dublin Core, Diane Hillmann, 2001-04-12,
http://dublincore.org/documents/2001/04/12/usageguide
2. Encoding Dublin Core Metadata in HTML, RFC 2731, J. Kunze, 1999-12-30,
http://ww.ietf.org/rfc/rfc2731.txt
3. Beyond the Dublin Core: Rich Metadat and Convenience-of-Use Are Compatible
After All, Roger Clarke, 199-07-11,
http://www.anu.edu.au/people/Roger.Clarke/II/DublinCore.html
4. MARC and XML: A Choice or Replacement, Kevin S. Clarke,
http://elane.stanford.edu/laneauth/kcs-acces2002/img0.html
5. What is a MARC record and why is it important?, Library of Congress
6. The Dublin Core, simplicity or complexity?, Warwick Cathro, National Library of
Australia,
http://nla.gov.au/nla/staffpaper/cathro2.html
7. Hapy Birthday, XML!, Dave Hollander and C. M. Sperberg-McQueen,
http://www.w3.org/203/02/xml-at-5.html
8. Academic Annual Meeting 201 of China Society for Library Science, National
Library of China,
http://ndl.go.jp/en/publication/cdnlao/042/421.html
9. XML: Libraries’s Strategic Opportunity, Dick R. Miller,
http://xmlmarc.stanford.edu/LJ/
10. Expressing Simple Dublin Core in RDF/XML, Dave Beckett, Eric Miller and Dan
Brickley, 2002-07-13,
http://dublincore.org/documents/2002/07/13/dcmes-xml/
11. XML, XSLT, XLink, XHTML, RDF standards,
http://www.w3.org/
12. Chemistry Markup Languague (CML) Tranformation,
http://www.ch.ic.ac.uk/rzepa/chimeral/
13. Adding Luster to Librarianship XML as an Enabling Technology,
http://elane.stanford.edu/laneauth/Luster.html
14. Wireless Markup Language (WML),
http://www.wapforum.org/
- Where does a wise man hide a leaf ?
- In the forest.
- What does he do if there is no forest ?
- He “
grows the forest to hide it in”
.
G. K. Chesterton
THÁNG 3/2003
15
M
M
Ô
Ô
T
T
Ả
Ả
V
V
À
À
S
S
Ử
Ử
D
D
Ụ
Ụ
N
N
G
G
T
T
À
À
I
I
N
N
G
G
U
U
Y
Y
Ê
Ê
N
N
T
T
R
R
O
O
N
N
G
G
C
C
H
H
I
I
Ế
Ế
N
N
L
L
Ư
Ư
Ợ
Ợ
C
C
P
P
H
H
Á
Á
T
T
T
T
R
R
I
I
Ể
Ể
N
N
T
T
H
H
Ư
Ư
V
V
I
I
Ệ
Ệ
N
N
ThS. ĐOÀN H
Ồ
NG NGHĨA
Integrated e-Solutions Ltd.
“… Có lẽ khó có thể thấy được kết quả lớn khi chúng ta đang ở trong cơn lốc
xoáy của sự thay đổi. Nhược điểm thường có của các nhà khoa học và chuyên
gia công nghệ là không hiểu được hệ quả của các phát minh của chính mình khi
đang trong trạng thái say mê của các khám phá và cải tiến. Đã từ lâu chúng ta
bị cuốn hút do lòng khát khao muốn thấu hiểu mọi việc mà không dừng lại để
nhận ra rằng sự tiến triển đến những công nghệ mới hơn và hùng mạnh hơn
cũng có thể sống cuộc sống riêng của nó…”
Bill Joy – Tác giả của vi ( Trình soạn thảo văn bản trong hệ điều hành UNIX )
ền tảng chính của sự phát triển
vượt bậc của loài người là dựa
trên sự kế thừa và phát triển liên
tục của tri thức. Trong quá trình phát
triển này, thư viện là nguồn lưu trữ và
cung cấp chính. Sự thành công của châu
Âu già nua từ thời trung cổ, ngoài việc
tích lũy tư bản còn dựa trên hệ thống đại
học lâu đời với các thư viện khổng lồ.
Trong những năm gần đây, sự ra đời của
máy vi tính và ngành công nghệ thông
tin đóng vai trò không nhỏ trong việc
phổ biến tri thức, nhất là từ khi Internet
được sử dụng rộng rãi. Hệ thống thư viện
ngày càng phát triển, hiện đại từng bước
từ việc sử dụng phiếu mục lục đến tra
cứu biểu ghi qua máy vi tính và đến nay
đã có những thư viện số hoàn hảo. Xây
dựng chuẩn cho việc mô tả và sử dụng
tài nguyên của từng thư viện và việc tích
hợp thông tin giữa các thư viện và các hệ
thống truy cập và lưu trữ khác, đặc biệt
là Internet, trở nên một vấn đề rất đáng
quan tâm. Bài viết ngắn này xin đóng
góp một số ý kiến trong việc sử dụng các
chuẩn mô tả và trao đổi thông tin bên
trong và ngoài thư viện.
Hệ thống mục lục (catalogue) là
công cụ cơ bản để sử dụng thư viện có
hiệu quả. Hệ thống mục lục đóng vai trò
vô cùng quan trọng trong việc tìm kiếm,
tra cứu sách báo, tạp chí tại các thư viện.
Phát triển từ xa xưa, được cải tiến nhiều
lần bao gồm các phiếu dùng để tra cứu,
phân loại theo các lĩnh vực chuyên môn
với các hình thức viết ngắn, viết tắt và
các chỉ dẫn tham khảo (cross-reference),
các phiếu mục lục trở nên công cụ hữu
ích và chuẩn mực trong việc quản lý và
sử dụng thư viện.
Kỷ nguyên thông tin (Information
Age) cung cấp những công cụ tuyệt vời
làm thay đổi hẳn việc sử dụng và quản lý
thư viện. Thay cho một chiếc phiếu mục
lục 40mmx80mm là vài trăm byte, thay
cho những tủ phiếu tra cứu khổng lồ là
một hệ thống máy tính gọn nhẹ. Chỉ
bằng một số thao tác đơn giản, người đọc
có thể tìm thấy ngay tư liệu cần có. Tìm
kiếm chỉ theo đề mục và chỉ dẫn tham
khảo được mở rộng với việc tìm kiếm
theo các từ khoá trong tựa đề và nội
dung. Phiếu mục lục thư viện, nay trở
thành biểu ghi (record), có thể nối kết
N
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
16
(link) với các thông tin khác, mô tả đầy
đủ hơn về tài nguyên (resource) của thư
viện. Từ chiếc phiếu mục lục tra cứu
thông thường, hệ thống chuẩn Machine
Readable Cataloging (MARC) do Thư
Viện Quốc Hội Hoa Kỳ (TVQHHK) tạo
nên trong những năm 1960 là một bước
tiến lớn, mở rộng khả năng quản lý và sử
dụng thư viện lên hàng chục triệu biểu
ghi.
ừ một hệ thống cũng nhằm trao
đổi thông tin qua thư tín điện tử
(email), khai thác tài nguyên có
sẵn qua các chuẩn truy cập và trao đổi
thông tin dạng tập tin (file) – FTP,
Gopher, email, HTTP, World Wide Web
– Internet, do các nhà vật lý Trung Tâm
Nghiên Cứu Năng Lượng Nguyên Tử
Châu Âu (CERN) tạo ra một hướng đi
hoàn toàn khác. Sự khác biệt của hai hệ
thống chính là tính mở (openness) trong
việc trao đổi (exchange) và lưu trữ
(storage) tài nguyên. Thư viện điện tử
tập trung vào việc chuẩn hoá dạng lưu
trữ (storage format) thông tin, tạo ra
phương cách duy nhất nhưng thống nhất
để truy cập thông tin (information
access); trong khi Internet lại chú trọng
về tính tương thích và đồng bộ trong trao
đổi thông tin và cho phép dạng lưu trữ
thông tin mang tính cục bộ.
Tiến trình phát triển của hai hệ
thống đều hướng đến việc kết nối với các
hệ thống bên ngoài phục vụ việc truy cập
của các đối tượng khác và khai thác tài
nguyên từ các hệ thống khác. Do chính
mục đích chung này nên sự phát triển
của mỗi bên đều chú trọng vào việc khắc
phục điểm yếu đang có. Các chuyên gia
W3C (
www.w3.org
) đưa ra các chuẩn
đóng gói dữ liệu (content encapsulation)
để chuẩn hoá dạng thông tin khi chuyển
đổi: SGML, HTML, XML, … Trong khi
đó, các thư viện cải tiến các chuẩn
MARC đang có, sử dụng XML và mở
rộng các máy chủ để cung cấp và chuyển
giao thông tin theo các chuẩn nghi thức
trao đổi (protocol) của Intenet mà HTTP
là một ví dụ.
Sự hội tụ (convergence) tưởng
chừng như đơn giản và tất yếu này, lại
chính là đề tài của sự tranh cãi giữa các
chuyên gia lĩnh vực thư viện và công
nghệ thông tin. Một trong những nguyên
nhân cơ bản chính là MARC, chuẩn mô
tả tài nguyên thư viện.
Lý do thứ nhất chính là số lượng
nguồn thông tin thư viện cung cấp. Theo
suy nghĩ trước đây, thư viện cung cấp
thông tin từ một nguồn duy nhất. suy
nghĩ này hiện nay đang thay đổi dần theo
xu hướng khai thác thông tin từ nhiều
nguồn khác nhau. Việc lan toả của World
Wide Web ngày càng thúc đẩy xu hướng
này mạnh mẽ hơn. Có một số thư viện sử
dụng song song nguồn tài nguyên dưới
dạng MARC và các tài nguyên mới dựa
theo chuẩn XML, việc này dẫn đến chi
phí đầu tư thay đổi và vận hành lớn,
đồng thời làm cho người sử dụng rất
lúng túng.
Lý do thứ hai là việc thấu hiểu
MARC đòi hỏi các thủ thư mất nhiều
năm liên tục tìm hiểu và sử dụng. Việc
đào tạo về MARC tại các trường đào tạo
thủ thư chỉ cung cấp khái niệm bề mặt.
T
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
17
Ngoài ra việc đào tạo thủ thư còn thiếu
đào tạo hoặc cập nhật kiến thức về công
nghệ thông tin cũng dẫn đến hạn chế khả
năng và tâm lý triển khai công nghệ
thông tin mới thay cho công nghệ đang
có. Chính tâm lý này cũng là yếu tố cơ
bản tại sao một số thư viện sẵn sàng hơn
trong việc triển khai ngay hệ thống dựa
trên công nghệ cũ.
Lý do thứ ba là việc đầu tư vào
các thư viện. Các công ty phần mềm
danh tiếng trong lĩnh vực thư viện sẵn
sàng vận động (lobby) để bán các phần
mềm dựa trên các công nghệ cũ hoặc xây
dựng thêm để tương thích với các công
nghệ mới nhưng hoàn toàn theo công
nghệ mới để tiết kiệm chi phí. Xây dựng
thư viện theo kỹ thuật mới rất tốn kém và
theo suy nghĩ hiện nay, thư viện vẫn
không phải là bộ phận kinh doanh tạo ra
thu nhập cho đơn vị, nên không thể được
đầu tư theo nhu cầu.
Lý do thứ tư và cũng là lý do kỹ
thuật chính: MARC được thiết kế quá
chuyên dụng cho một mục đính duy
nhất.
Ref:
http://elane.stanford.edu/laneauth/kcs-access2002/img4.html
Biểu ghi ví dụ trên cho thấy các
dữ liệu trong MARC được mô tả rất gọn
(compact), tối ưu (chỉ sử dụng đúng số
lượng byte cần thiết) và chính xác (mỗi
số chỉ mã trường đều có ý nghĩa riêng và
cụ thể). Nhưng chính những tính năng
này lại là các điểm yếu của MARC. Các
trường quản lý (control fields) chứa các
thông tin tĩnh và súc tích nhưng không
thể thay đổi khi cần giải quyết các vấn đề
phát sịnh ví dụ như Y2K, các biểu mẫu
con, giá trị của trường quản lý khi dạng
biểu mẫu thay đổi … Việc sử dụng dữ
liệu theo phương pháp này là hoàn hảo
nếu như hệ thống chỉ có một dạng cơ sở
dữ liệu và duy nhất một chương trình
truy cập, quản lý và cập nhật. Việc sử
dụng lại, kết nối mới đòi hỏi các nhà kết
nối, chuyên gia thiết kế lập trình, các thủ
thư quản trị tốn nhiều thời gian và công
sức. Sự tối ưu quá mức do cải tiến nhiều
lần của MARC dẫn đến việc định nghĩa
hàng loạt các giá trị và trường ít khi sử
dụng (festschrift), giá trị trường sử dụng
khác nhau khi ứng dụng (LC subject
headings versus gazetteers) và việc truy
cập dữ liệu ngày càng khó khăn (hiện
nay có hơn 800 trường).
Sự mâu thuẫn trong tổ chức của
MARC có thể thấy qua việc sử dụng các
giá trị khác nhau cho cùng một ý nghĩa
(geographic code versus place of
publication code), các dữ liệu chứa tại
các vị trí tương tự lại có dạng (format)
khác nhau (date), các dữ liệu giống nhau
lại lặp lại nhiều lần tại các vị trí khác
nhau trong biểu ghi.
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
18
Ngôi nhà MARC được trùng tu
quá nhiều lần dẫn đến tính mâu thuẫn
trong tổ chức.
Dữ liệu tối (dark data) chính là
khái niệm để mô tả dữ liệu trong một cơ
sở dữ liệu mà chỉ có thể truy cập được
qua một giao diện duy nhất. Các hệ
thống truy cập và trao đổi thông tin,
trong đó có thư viện, hiện nay bao gồm
ba phần chính:
1. Phương thức lưu trữ tài nguyên
2. Chuẩn mô tả khi truy cập và trao đổi
3. Chuẩn nghi thức trao đổi tài nguyên
Các hệ thống thư viện được thiết
kế sử dụng MARC hầu như không phân
cấp độc lập cho ba phần này, đó là lý do
tại sao khó đưa một nguồn tài nguyên
thông tin mới vào (vì phương thức lưu
trữ tài nguyên không tương thích) hoặc
không thể khai thác được (vì không theo
chuẩn mô tả nào), hoặc không thể nối kết
với hệ thống bên ngoài nào khác (vì
không theo chuẩn nghi thức trao đổi tài
nguyên nào). Do đó việc mở rộng thư
viện về nguồn tài nguyên hay kết nối đều
gặp những khó khăn lớn, hầu như đều
phải thiết kế lại và nhập lại toàn bộ dữ
liệu hoặc phải tạo mới các công cụ
chuyển đổi dữ liệu mà hầu hết đều không
thể sử dụng trực tuyến (online).
Đây chính là lý do tại sao MARC
chỉ trở thành chuẩn dữ liệu của cộng
đồng thư viện trong khi đó HTML và
người em sinh sau XML lại trở thành
công cụ chung hiện nay cho toàn bộ
những người sử dụng ứng dụng của công
nghệ thông tin hiện đại.
XML mang tính tổ chức chặt chẽ,
mỗi văn bản XML đều phải tuân theo các
cấu trúc vật lý và logic chính xác. Về
mặt logic, XML chứa các phần tử
(element) với hệ thống phân cấp
(hierarchy) rõ ràng. Ví dụ sau mô tả hệ
thống phân cấp trong một văn bản XML.
Ref:
http://xmlmarc.stanford.edu/LJ/
Tuy vậy, tính mềm dẻo
(flexibility) của XML lại được thể hiện
qua chính cấu trúc của nó và cho phép
định nghĩa các phần tử dễ dàng và phong
phú. Ví dụ sau mô tả việc định nghĩa
phần tử với các phần tử con (sub-
element) và các thuộc tính (attribute).
Ref:
http://xmlmarc.stanford.edu/LJ/
Có nhiều ví dụ cho thấy các cộng
đồng khoa học từng bước phát triển ngôn
ngữ mô tả của mình dựa trên XML.
MathML chính là ngôn ngữ
lưu trữ công thức trên văn
bản của các nhà toán học,
phát triển dựa trên XML.
sin
2
x
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
19
Chemistry
Markup Language
(CML) dùng để
mô tả các công
thức hoá học.
Wireless Markup
Language (WML)
sử dụng để mô tả
trên điện thoại di
động.
Ví dụ sau mô tả một phương thức
sử dụng XML để định nghĩa “tác giả”
với các thông tin phụ nhưng rất hữu ích.
Ref:
http://xmlmarc.stanford.edu/LJ/
hính vì những lý do trên các giải
pháp hiện nay được sử dụng khi
thiết kế chuẩn dữ liệu metadata
cho thư viện có thể chia thành ba nhóm:
• Giải pháp 1: Biên dịch MARC
trực tiếp sang XML (MARC
XML)
• Giải pháp 2: Tạo mới sử dụng các
nguyên tắc của AACR2R (Dublin
Core)
• Giải pháp 3: Tạo mới hoàn toàn
sử dụng những ưu điểm của XML
(MODS)
Ví dụ điển hình nhất của giải pháp 1
là giản đồ (schema) MARC XML của
TVQHHK. Giản đồ này thực chất là
việc chuyển đổi theo ánh xạ 1-1 giữa các
trường của MARC vào các phần tử
XML. Bằng phương pháp này, việc trao
đổi dữ liệu đã dựa trên chuẩn đóng gói
XML (yếu tố thứ hai của hệ thống thư
viện) và có thể trao đổi dễ dàng hơn với
các hệ thống, tuy nhiên đây là một giải
pháp nhiều hạn chế.
Nguyên nhân chính là thay vì dạng
nội dung biểu ghi tuy đã là XML nhưng
dạng nội dung của từng trường vẫn
không thay đổi. Vì thế việc giải nghĩa
(interpretation) các trường dù đã đơn
giản hoá (các trường định nghĩa chiều
dài không còn là yếu tố quan trọng).
Nguyên nhân thứ hai là việc khai thác
truy cập dữ liệu trực tiếp (yếu tố thứ nhất
của hệ thống) vẫn không có gì thay đổi
và vì vậy toàn bộ thông tin vẫn truy cập
qua kênh sẵn có. Điều này dẫn đến nhu
cầu xây dựng các giao diện với hệ đã có
thay vì trực tiếp vào cơ sở dữ liệu, nhưng
nhiều hệ thống đang vận hành lại không
cho phép xây dựng những giao diện mở
này. Việc chuyển đổi này có hạn chế
chính vì chưa sử dụng được hết các ưu
điểm chính của XML. Tuy vậy, đây là
một giải pháp từng phần (partial) đóng
góp phương thức chuyển đổi dữ liệu giữa
các thư viện đang tồn tại có thể kết nối
với nhau. Ngoài ra, ứng dụng của giải
pháp này mang lại tính tương thích một
cách dễ dàng giữa MARC và MARC
C
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
20
XML. Lợi điểm khác là sự tiết kiệm
trong chi phí đào tạo lại cho các thủ thư.
Các giải pháp thuộc nhóm 2 đều dựa
trên chuẩn biên mục Anh - Mỹ AACR2R
(Anglo-American Cataloging Rules, 2
nd
Revision ). Các giải pháp này đa phần
nhằm vào việc tạo ra các tập hợp dữ liệu
dùng cho việc định nghĩa các biểu ghi
thư tịch (bibliographic record). Mục đích
chính là định nghĩa những thành phần
thông tin cơ bản (basic information
units) của thư viên. Đại diện cho nhóm
này là Dublin Core và Metadata Object
Description Schema (MODS). Với tính
mở cao, nguyên tắc đơn và đã được
chuẩn hoá tích hợp với XML, HTML,
đây là một trong các giải pháp nhằm mục
đích tích hợp các cơ sở dữ liệu MARC
và XML với tính trừu tượng cao hơn, và
độ tích hợp rộng và sâu hơn đối với các
công cụ hệ thống trong công nghệ thông
tin. Nguyên nhân chính là việc thay thế
định nghĩa trường từ giá trị số sang tên
gọi, việc đóng gói cấu trúc trên thế mạnh
của XML, đơn giản và dễ hiểu (Dublin
Core), đồng thời dùng được các công cụ
sẵn có thực hiện việc trao đổi thông tin
giữa các thư viện đang dùng MARC với
các thư viện hiện đại hoàn hoàn không
sử dụng MARC (non-MARC).
Resource Description Framework
(RDF) là ngôn ngữ metadata mới, phát
triển trên XML, mở ra một hướng giải
pháp tạo mới hoàn toàn cấu trúc thông
tin thư viện theo những nghiên cứu biên
mục mới nhất. Hai ví dụ tiêu biểu của
giải pháp nhóm 3 là Functional
Requirement for Bibliographic Records
(FRBR) và XML Organic Bibliographic
Information Schema (XORBIS).
Với những khái niệm mới, mang
tính tổng quát, đặc trưng và xây dựng
trên nền công nghệ hiện đại trong vòng
vài năm trở lại, các giải pháp này về cơ
bản đã giải quyết những vấn đề đặt ra để
tạo mới hoàn toàn thư viện hiện đại và
kết nối với các kho tài nguyên trên
Internet. Yếu tố chính của các giải pháp
này là:
• Các cấu trúc dữ liệu độc lập, tách
rời (modular) và đơn giản đến
mức tối thiểu
• Nhấn mạnh tính truy cập (access)
cao hơn là mô tả (description)
• Ép cách tham khảo các phần tử
mục từ (entry element) theo
phương pháp nhất quán
• Sử dụng các cơ sở dữ liệu có thể
xác nhận (validate) giá trị cho
phép của dữ liệu
Trên đây là một số suy nghĩ tổng hợp
dựa trên các tư liệu tổng hợp trong và
ngoài nước. Trong tình trạng hiện nay
các thư viện Việt Nam ta hầu như chưa
có những đầu tư rất lớn như các thư viện
nước ngoài và hầu như chưa thống nhất
về các chuẩn truy cập, mô tả và trao đổi
thông tin. Thiết nghĩ trong việc hiện đại
hoá hệ thống thư viện, nên tạo ra những
hướng đi và sử dụng giải pháp công nghệ
hiện đại và hữu hiệu, tránh việc chuẩn
hoá hay Việt hoá những công nghệ đã lỗi
thời như MARC, tiết kiệm thời gian và
chi phí, thực sự đi tắt đón đầu nhằm đạt
được mục tiêu hiện đại hoá và tri thức
hoá xã hội đạt đến tầm khu vực và thế
giới.
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN
THÁNG 3/2003
21
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Using Dublin Core, Diane Hillmann, 2001-04-12,
http://dublincore.org/documents/2001/04/12/usageguide
2. Encoding Dublin Core Metadata in HTML, RFC 2731, J. Kunze, 1999-12-30,
http://ww.ietf.org/rfc/rfc2731.txt
3. Beyond the Dublin Core: Rich Metadat and Convenience-of-Use Are Compatible
After All, Roger Clarke, 199-07-11,
http://www.anu.edu.au/people/Roger.Clarke/II/DublinCore.html
4. MARC and XML: A Choice or Replacement, Kevin S. Clarke,
http://elane.stanford.edu/laneauth/kcs-acces2002/img0.html
5. What is a MARC record and why is it important?, Library of Congress
6. The Dublin Core, simplicity or complexity?, Warwick Cathro, National Library of
Australia,
http://nla.gov.au/nla/staffpaper/cathro2.html
7. Hapy Birthday, XML!, Dave Hollander and C. M. Sperberg-McQueen,
http://www.w3.org/203/02/xml-at-5.html
8. Academic Annual Meeting 201 of China Society for Library Science, National
Library of China,
http://ndl.go.jp/en/publication/cdnlao/042/421.html
9. XML: Libraries’s Strategic Opportunity, Dick R. Miller,
http://xmlmarc.stanford.edu/LJ/
10. Expressing Simple Dublin Core in RDF/XML, Dave Beckett, Eric Miller and Dan
Brickley, 2002-07-13,
http://dublincore.org/documents/2002/07/13/dcmes-xml/
11. XML, XSLT, XLink, XHTML, RDF standards,
http://www.w3.org/
12. Chemistry Markup Languague (CML) Tranformation,
http://www.ch.ic.ac.uk/rzepa/chimeral/
13. Adding Luster to Librarianship XML as an Enabling Technology,
http://elane.stanford.edu/laneauth/Luster.html
14. Wireless Markup Language (WML),
http://www.wapforum.org/
- Where does a wise man hide a leaf ?
- In the forest.
- What does he do if there is no forest ?
- He “
grows the forest to hide it in”
.
G. K. Chesterton